برنامه مانا یکی از بحثبرانگیزترین و مهمترین برنامههای اجتماعی کشور برای نوجوانان است؛ برنامهای که هدف آن ارتقای توانمندیهای اجتماعی این گروه سنی و پیشگیری از آسیبهای اجتماعی است؛ اما این برنامه هنوز برای بسیاری از والدین و نوجوانان، ناآشنا بوده و علاوه بر آن با چالشها و پرسشهایی نیز مواجه است.
گروه جامعه هیچ یک – تعداد قابل توجهی از نوجوانان در مهارتهایی مانند تصمیمگیری و حل مساله ضعف دارند و این ضعف میتواند زمینه درگیر شدن آنها با انواع آسیبهای اجتماعی را موجب شود. نقش محیط و همسالان را نیز در این بین نباید نادیده انگاشت؛ بنابراین برنامه بهزیستی با عنوان برنامه مشارکت اجتماعی نوجوانان ایران موسوم به «مانا» تلاش میکند چرخه این آسیب را قبل از وقوع متوقف کند.
برنامه «مانا» بر اصل مشارکت اجتماعی بنا شده است؛ در این برنامه نوجوانان آموزش داده میشوند و وجه تمایز این آموزشها با دیگر آموزشهای مرسوم این است که به شیوه کار گروهی و طرح ایده گروهی، توجه زیادی شده است. نوجوانان پس از آموزش، اقدام به طرح نویسی میکنند و به طور مثال مشکلی در محیط محله یا مدرسه را شناسایی کرده و برای رفع آن اقدام به پروژه نویسی و حمایت طلبی از نهادهایی مانند شهرداری میکنند.
مشارکت اجتماعی در نوجوانان به دلیل تاثیر همسالان، زمینه دانش و آگاهی آنها را فراهم میکند و منجر به ارائه راه حلهای خلاقانه برای رفع مشکلات و طراحی پروژههای کوچک همیاری در زمینه پیشگیری از آسیبهای اجتماعی و در نهایت افزایش مهارتهای زندگی را موجب میشود.
نوجوانان چگونه برای برنامه «مانا» انتخاب میشوند؟
بنا به آمار رسمی، به طور میانگین سالانه حدود ۴۰ هزار نوجوان از برنامههای آموزشی طرح «مانا» بهرهمند میشوند اما هنوز بسیاری با این برنامه ناآشنا هستند و یکی از سئوالات برای خانوادهها و نوجوانان این است که چطور نوجوانان میتوانند وارد برنامه مانا شوند.
معاون پیشگیری از آسیبهای اجتماعی سازمان بهزیستی کشور در این باره به خبرنگار گروه جامعه ایرنا گفت: برنامه مشارکت اجتماعی نوجوانان ایران موسوم به «مانا» همه نوجوانان ۱۳ تا ۱۸ سال را شامل میشود. نوجوانان از طریق فراخوان مراکز طرف قرارداد بهزیستی به عنوان مجریان این برنامه انتخاب میشوند.
عبدالرضا اسدی افزود: مراکز تحت پوشش بهزیستی فعال در محلات و تشکلهای مردمی از جمله مراکز مثبت زندگی و همیاران سلامت روان (مجموعهای از داوطلبان محلی) برای برنامه مانا، فراخوان میدهند و نوجوانان را شناسایی میکنند.
وی اضافه کرد: برنامه مانا در ۲ قالب محله محوری و مدرسه محوری اجرا میشود. سال گذشته برنامه مانا در ۴۹۷ مدرسه در استانهای مختلف اجرا شد. به آن معنا که در هر شهر، حداقل در یک مدرسه این برنامه اجرا شد.
نوجوانان مانایی چه تغییراتی در محیط انجام میدهند؟
معاون پیشگیری از آسیبهای اجتماعی سازمان بهزیستی کشور با اشاره به اینکه اجرای این برنامه در مدارس نسبت به محلات، قابلیت پیگیری بهتری دارد، گفت: پس از شناسایی نوجوانان، آنها در ۱۳ جلسه آموزشی شرکت میکنند که این جلسات آموزشی، اهداف مشخصی را دنبال میکند.
وی درباره محتواهای آموزشی ارائه شده به نوجوانان در برنامه مانا گفت: اصول مشارکت اجتماعی، خودباوری، افزایش اعتماد به نفس، مهارت های تصمیم گیری، مهارت های حل مسئله و پروژه نویسی از سرفصلهای آموزشی به شمار می رود.
اسدی اضافه کرد: هدف اصلی از برگزاری این جلسات آموزشی، افزایش شناخت نوجوانان نسبت به مسائل و آسیبهای اجتماعی محیط اطراف است. تقویت دانش و مهارتهای کار گروهی از دیگر اهداف برگزاری این جلسات آموزشی است. در این ۱۳ جلسه نوجوانان شیوههای «گروهی فکر کردن» و «گروهی کار کردن» را فرا میگیرند.
وی ادامه داد: نوجوانان شرکتکننده در برنامه مانا باید یک اولویت یا نیاز محیط اطراف خود را شناسایی و مشخص کنند و برای آن، یک پروژه ارائه دهند. پروژه کوچک محلی میتواند تغییر چهره پیادهروی پر از زباله باشد. ممکن است محیط پیرامون نوجوانان، محل تجمع افراد دارای اعتیاد باشد یا در محیط اطراف آنها خرید و فروش مواد انجام شود و منظره محله را برهم زده باشد.
اسدی گفت: نوجوانان در جلسات آموزشی با حمایت یابی از نهادها و تشکلهای مردمی آشنا شدهاند و میتوانند با کمک آنها محیط پیرامون خود را تغییر دهند به طور مثال با کاشتن چند درخت، یک پارک محلی کوچک ایجاد کنند یا پیادهروی تمیز و مرتب را تحویل محله دهند.
نقش نوجوانان در ایجاد شبکه روابط مشارکت اجتماعی
معاون پیشگیری از آسیبهای اجتماعی سازمان بهزیستی کشور گفت: نوجوانان با شرکت در برنامه مانا، آموزشهایی را فرامیگیرند که با استفاده از آن آموزشها، عوامل خطرساز محیطی را به عوامل محافظت کننده محیطی تغییر میدهند. به فرایند تغییر عوامل خطر محیطی به عوامل محافظت کننده، تاب آوری اجتماعی اطلاق میشود.
اسدی با بیان اینکه نوجوانان با شرکت در برنامه مانا، شیوههای همیاری را فراگرفتهاند، افزود: نوجوانان برای تغییر عوامل خطر محیطی از شهرداری، والدین و مربیان خود حمایت میطلبند. در محلاتی که شاهد تغییرات محیطی هستیم، تغییراتی در روابط مشارکتی نیز ایجاد میشود و روابط مشارکتی توسعه مییابد و تقویت میشود.
وی با تاکید بر نقش نوجوانان در ایجاد شبکه روابط مشارکت اجتماعی، گفت: با فعالیت نوجوانان در محلات، شبکه روابط مشارکت اجتماعی پررنگتر میشود.
چرا برنامه مانا از مدارس به محلات رفت؟
معاون پیشگیری از آسیبهای اجتماعی سازمان بهزیستی کشور گفت: در اجرای این برنامه از ظرفیت مدارس، مساجد، فرهنگسراها، مراکز مثبت زندگی و تشکلهای مردمی استفاده میشود.
اسدی در پاسخ به این سئوال که گروه هدف برنامه مانا چه کسانی هستند، گفت: در وهله اول گروه هدف برنامه مانا، جمعیت عام است یعنی نوعی برنامه پیشگیری از آسیبهای اجتماعی برای تمام افراد جامعه و جمعیت عمومی است اما نگاهی هم برای گروه هدف خاص سازمان بهزیستی مانند فرزندان مراکز شبه خانواده را نیز امسال در دستور کار داریم اما به هر روی، اولویت با جمعیت عام است.
وی با یادآوری اینکه برنامه مشارکت اجتماعی نوجوانان ایران موسوم به «مانا» از سال ۱۳۹۷ شکل گرفت، گفت: برنامه مشارکت اجتماعی دانش آموزان از طریق آموزش و پرورش از سال ۱۳۹۵ با عنوان «ماد» به طور متمرکز انجام میشد که همکاری ما با آموزش پرورش خوب پیش نرفت؛ بنابراین تصمیم گرفتیم این برنامه را از مدارس به محلههای زندگی نوجوانان ببریم که البته اکنون برخی مدارس به صورت پراکنده در استانها و شهرستان آماده همکاری هستند که خوشبختانه این علاقه و اشتیاق مدارس برای اجرای این برنامه زیاد شده است و از آن استقبال میکنند.
سالانه ۴۰ هزار نوجوان تحت پوشش برنامه مانا قرار میگیرند
معاون پیشگیری از آسیبهای اجتماعی سازمان بهزیستی کشور گفت: سال گذشته (سال ۱۴۰۳)، حدود ۳۶ هزار و ۸۰۰ نفر از نوجوانان کشور تحت پوشش برنامه مانا قرار گرفتند. به طور میانگین سالانه حدود ۴۰ هزار نوجوان وارد برنامه مانا میشوند.
اسدی تصریح کرد: پوشش نوجوانان در برنامه مانا به جذب بودجه و اعتبار و آمدن به موقع اعتبار بستگی زیادی دارد و این مولفهها میتواند آمار تعداد نوجوانان در برنامه مانا را افزایش دهد.
وی در پاسخ به این سئوال که اجرای برنامه مانا به چه میزان اعتبار نیاز دارد، گفت: اجرای این برنامه مبتنی بر مشارکت مردم و شبکه تسهیلگران آموزشی است؛ بنابراین قیمت تمام شده اجرای این برنامه بسیار پایین است. به طور مثال دو دهه است که روی مربیان سرمایه گذاری میکنیم و آنها را آموزش دادیم و ساماندهی کردیم. سامانهای برای مربیان و تسهیلگران این برنامه ایجاد شده است.
اسدی اضافه کرد: این ظرفیت شبکه مربی و تسهیلگران به پایین آمدن قیمت تمام شده خدمات، کمک زیادی میکند. به طور مثال برای ۳۶ هزار نفر نوجوان، سرانه نفر ساعت ۳۰ هزار تومان است.
اسدی یادآور شد: ۲۵۰۰ نفر تسهیلگر آموزش دیده در کشور فعالیت دارند که هم در برنامه مانا و هم در سایر برنامهها به بهزیستی کمک میکنند. این تسهیلگران در کارگاههای آموزشی ۳۰ نفره «تربیت مربی» آموزش های لازم را میبینند و سپس به صورت آبشاری سایر تسهیلگران استان خود را تحت نظارت بهزیستی و طی یک برنامه زمانبندی، آموزش میدهند و پس از شرکت در آزمون و تایید شدن، به آنها مجوز داده میشود که در محلات تسهیلگری کنند و آموزش دهند.
حاضر نشدن نوجوانان در جلسات، از موانع پیش روی برنامه مانا
معاون پیشگیری از آسیبهای اجتماعی سازمان بهزیستی کشور اظهار داشت: یکی از مهمترین چالشهای برنامه مانا، ریزش نوجوانان است. نوجوانان چون تعهدی نسبت به شرکت در جلسات آموزشی ندارند از جلساتی به بعد، دیگر در آنها شرکت نکنند.
اسدی، بودجه را از دیگر چالشهای اجرای برنامه مانا عنوان کرد و گفت: هرچه میزان اعتبار افزایش یابد، میتوان جمعیت بیشتری از نوجوانان را تحت پوشش برد.
وی اضافه کرد: یکی دیگر از چالش ها، همکاری آموزش و پرورش در اجرای برنامه مانا است که این همکاری در برخی استانها خیلی خوب است و امیدواریم در سطح کشوری نیز با تدارک تفاهمنامه کشوری خوب پیش برود و بتوانیم از ظرفیت آموزش در کشور برای پشتیبانی برنامه مانا استفاده کنیم.
والدین همپای نوجوانان به کمک برنامه مانا آمدند
معاون پیشگیری از آسیبهای اجتماعی سازمان بهزیستی کشور درباره مشارکت والدین در اجرای برنامه مانا گفت: این مشارکت در مدارس به دلیل حضور اولیا و مربیان بسیار خوب است و ما از طریق آنها مطمئن میشویم که پروژههای محلی خوب اجرا میشود و با با شکست مواجه نمیشود و دستاوردهای خوبی خواهد داشت.
اسدی افزود: در محله ها نیز والدینی که به رشد، پیشرفت و افزایش آگاهی نوجوانان خود، پایبند و معتقد هستند، پای کار میآیند و حتی در پروژههای محلی نوجوانان، حمایتهای مالی و غیرمالی میکنند.
وی در ادامه از آغاز برنامه پیشگیری از آسیبهای فضای مجازی ویژه نوجوانان و والدین در کشور خبر داد و گفت: در اجرای این برنامه، مباحث فضای مجازی مانند امنیت سایبری، کلاهبرداری سایبری، قلدری سایبری و آزارهای جنسی مجازی از جمله انتشار عکس نامتعارف یا چتهای نامناسب، اعتیاد دیجیتال و سرقت دیجیتال به نوجوانان و والدین، آموزش داده میشود.
اجرای پروژههای محلی از سوی نوجوانان از دستاوردهای مانا است
معاون سازمان بهزیستی کشور تاکید کرد: اگر برنامه مانا در مناطق آسیبخیز یا مناطق حاشیه به هر دلیلی اجرا نشده باشد ما به آن استان اعلام میکنیم که این مناطق را در اولویت اجرای برنامه مانا قرار دهند.
اسدی درباره استمرار برنامه مانا و پشتیبانی از نوجوانان شرکت کننده در این برنامه گفت: برای تداوم، توانمندسازی، پایداری و استقلال این برنامه به فکر ایجاد فدراسیون پرورش توانمندیهای نوجوانان هستیم که در این زمینه به یک سازمان غیردولتی هم مجوز دادهایم و رایزنیهای لازم در حال انجام است. یکی از اهداف این فدراسیون ایجاد دلبستگی در نوجوانان یک محله یا یک مدرسه خواهد بود تا بتوانند دور هم جمع شوند و برای مسائل مشترک محیط پیرامون خود مانند مساله محیط زیست، پروژهای طراحی و آن را اجرا کنند.
وی در پاسخ به این سئوال که آیا برنامه مانا تاکنون نتیجه ملموس قابل اندازی گیری داشته است، گفت: آموزش و توانمندسازی نوجوانان برای «با هم تمرین کردن»، «طرح نویسی»، «حمایت طلبی» و «کار گروهی» و ارائه یک ایده و پروژه به منظور تغییر محیط پیرامون است و برای اندازه گیری این دستاورد باید پروژههای نوجوانان را بررسی کرد.
اسدی افزود: به نتیجه رسیدن پروژهها در برنامه مانا، ارزشیابی میشود که امیدواریم با فعالیت فدراسیون پرورش توانمندیهای نوجوانان، این پروژهها تداوم یابد.
از ایدهپردازی نوجوانان تا بهبود محیط زندگی با اجرای برنامه مانا
برنامه مشارکت اجتماعی نوجوانان ایران موسوم به «مانا» الگویی برای توسعه آیندهنگری در اجتماع نوجوانان به شمار می رود؛ این برنامه در نگاه نخست، مجموعهای از دورههای آموزشی و فعالیتهای گروهی برای نوجوانان بهنظر میرسد؛ اما بررسی دقیقتر تجربهها، اهداف و سازوکارهای آن نشان میدهد این برنامه در حقیقت یک مدل توسعهمحور برای افزایش تابآوری اجتماعی در کشور است.
یکی از مهمترین دستاوردهای مانا، ایجاد شبکههای مشارکتی میان نوجوانان، والدین، مدارس، شهرداریها و مراکز مردمی است. نوجوانان ایدهپردازی میکنند، تسهیلگران آموزش میدهند، والدین حمایت میکنند، نهادها امکانات فراهم میکنند و در نهایت یک شبکه مشار بنیان شکل میگیرد که رسالت آن تغییر مثبت محیط پیرامون و بهبود کیفیت زندگی در مقیاس محلی است.
از سوی دیگر تجربه مانا نشان میدهد که بسیاری از مهارتهای ضروری زندگی ــ مانند تصمیمگیری، حل مسئله، تفکر گروهی، حمایتطلبی و مسئولیتپذیری ــ نه با سخنرانی و درس و کتاب، بلکه با تمرینهای عملی و پروژهمحور به نوجوان منتقل میشود.
هرچند اجرای برنامه مانا در مدارس، قابلیت پیگیری وضعیت اجرای برنامهها را آسانتر میکند اما اجرای آن در بستر محلات نیز مزایای خاص خود را دارد چراکه محلهها، بستر واقعی فعالیت اجتماعی هستند. تجربه زیسته نوجوانان در بستر محله، تفاوت اصلی این برنامه با طرحهای آموزشی مشابه است؛ البته مسیر مانا بیچالش نیست.
از طرفی ایجاد فدراسیون پرورش توانمندیهای نوجوانان، نشان میدهد که برنامهریزان قصد دارند مانا را از یک طرح مقطعی به یک نهاد اجتماعی پایدار تبدیل کنند.اگر این فدراسیون شکل بگیرد و حمایت قانونی و مردمی کسب کند، میتواند به محلی برای شبکهسازی نوجوانان، تبادل تجربههای موفق، استمرار پروژهها و حتی جذب حمایتهای غیردولتی تبدیل شود.چنین ساختاری، آینده برنامه مانا را از وابستگی کامل به اعتبارات دولتی خارج و آن را به مدلی قابل تداوم تبدیل خواهد کرد.
در نهایت میتوان گفت مانا نوعی تمرین دموکراسی اجتماعی در سطح محله است؛ تمرینی که نوجوان را از تماشاگری منفعل به کنشگری مسئول تبدیل میکند. اگر توسعه را فرآیندی بدانیم که از درون جامعه آغاز میشود، مانا امروز همان نقطه آغاز است، پرورش نسلی که به جای انفعال، مشارکت را انتخاب میکند، به جای ناامیدی، طرح ارائه میدهد و به جای کنار کشیدن، برای تغییر محیط خود وارد میدان میشود. چنین نسلی، نهتنها آسیبپذیری کمتری دارد، بلکه توانمندترین سرمایه اجتماعی برای آینده کشور خواهد بود.
