هم‌زمان با اوج‌گیری ذرات معلق و جهش غلظت SO2 در روزهای پایانی آبان، تهران وارد مرحله‌ای نفس‌گیر شد؛ آلودگی‌ای که با چشم غیرمسلح نیز قابل‌مشاهده است و ناهماهنگی در تصمیم‌گیری نهادهای مسئول، بحران کیفیت هوا را پیچیده‌تر کرده است.
به گزارش هیچ یک ، تهران در روزهای پایانی آبان و اوایل آذر امسال وارد یکی از سخت‌ترین مقاطع کیفیت هوا در سال‌های اخیر شد؛ در ۶۲ روز ابتدایی پاییز، هوای پایتخت در ۴۳ روز در محدوده «ناسالم برای گروه‌های حساس یا تمام افراد» قرار گرفته و میانگین شاخص آلودگی در این بازه به ۱۱۱ واحد رسیده است؛ رقمی که نسبت به سال‌های اخیر افزایش قابل‌توجهی را نشان می‌دهد و بسیاری را نگران سلامت عمومی کرده است. در سوم آذر، شاخص کیفیت هوا بر کانال ۱۷۰ واحدی نوسان داشت؛ سطحی که از منظر بهداشتی «ناسالم برای تمامی گروه‌ها» تلقی می‌شود و نفس کشیدن را برای همه شهروندان دشوار می‌سازد.
علت اصلی آلودگی: هم‌زمانی ذرات ریز و گازهای خطرناکاخبار
عامل اصلی افزایش آلودگی، بالا رفتن غلظت ذرات معلق ریز PM2.5 است؛ ذراتی که به‌دلیل اندازه کوچک‌شان می‌توانند تا عمق ریه نفوذ کرده و خطرات جدی تنفسی و قلبی ایجاد کنند. در کنار آن، طی روزهای اخیر شاخص SO2 نیز افزایش یافت؛ گازی که در نتیجه سوزاندن سوخت‌های سنگین مثل مازوت و گازوئیل کم‌کیفیت تولید می‌شود و نقش مهمی در پدید آمدن «مه‌دود» (ترکیبی از آلودگی و رطوبت) دارد. داده‌های رسمی نشان می‌دهد مقدار SO2 در روزهای پایانی آبان تا اوایل آذر از محدوده‌های معمول (حدود ۱۶ واحد) تا ارقامی مانند ۴۰ و حتی ۴۷ واحد بالا رفته است؛ جهشی که تأثیر چشمگیری بر دید سطحی و کیفیت تنفسی شهروندان گذاشت.
چرا شاخص رسمی آلودگی «کم‌نما» به‌نظر می‌رسد؟
بسیاری از شهروندان هم‌زمان با دیدن مه‌دود و کاهش دید، نسبت به اعداد اعلامی دستگاه‌ها بی‌اعتماد شده‌اند و معتقدند شاخص واقعی بالاتر است. بررسی‌ها نشان می‌دهد چند دلیل فنی می‌تواند این تفاوت را توضیح دهد: نخست آن‌که تمامی ایستگاه‌های پایش در تهران به همه تجهیزات لازم برای اندازه‌گیری انواع آلاینده‌ها مجهز نیستند؛ برای اندازه‌گیری هر آلاینده به یک نوع دستگاه مشخص نیاز است و نبود دستگاه مرتبط در یک ایستگاه، اعلام شاخص کلی را دچار خطا می‌کند. دوم اینکه برخی دستگاه‌ها در مسیر تعمیر یا سرویس دوره‌ای قرار دارند و در نتیجه داده‌های آن روز ناقص یا نادرست گزارش می‌شود.
سومین عامل عدم‌کالیبراسیون دقیق یا سرویس‌نشده‌‌‌بودن سنسورها است؛ هر دستگاهی برای ارائه عدد صحیح نیازمند نگهداری و کالیبراسیون منظم است و کوتاهی در این امور می‌تواند داده‌ها را کم‌نمایی کند. حسین شهیدزاده، مدیرعامل اسبق شرکت کنترل کیفیت هوا، می‌گوید تفاوت اعداد میان ایستگاه‌های نزدیک به هم اغلب ناشی از همین کمبودها و تفاوت در نوع سنجش است و به صراحت تأکید می‌کند که معیار اعلامی شهر بر اساس بالاترین شاخص روزانه میان ایستگاه‌ها تعیین می‌شود (نه یک عدد لحظه‌ای) اما ضعف در تجهیزات و سرویس‌دهی می‌تواند این سیستم را از نشان‌دادن تصویر کامل بازدارد.
تصمیم‌گیری دیرهنگام؛ کارگروه اضطرار زیر سؤال
در حالی که اداره هواشناسی افزایش ذرات آلاینده را برای هفته جاری پیش‌بینی کرده بود، کارگروه اضطرار آلودگی هوا تصمیمات محدودکننده و اجرایی را در ساعات پایانی جمعه ۳۰ آبان اعلام کرد؛ اقداماتی مانند اجرای طرح زوج و فرد از درب منازل و تعطیلی مراکز پیش‌دبستانی و مهدکودک‌ها که برای بسیاری از شهروندان غافلگیرکننده بود. این تأخیر در اعلام و اجرا (به‌ویژه زمانی که وضعیت جوی و شرایط آلودگی قابل‌پیش‌بینی است) شهروندان را بدون فرصت برنامه‌ریزی گذاشت: کارگران و کارمندان مجبور به تغییر سریع سفرهای روزمره، والدین شاغل برای نگهداری کودکان، و افرادی که نیازمند برنامه‌ریزی حمل‌ونقل جایگزین بوده‌اند، همگی تحت‌فشار قرار گرفتند. این رویه، نقطه‌ضعفی جدی در مدیریت بحران کیفیت هوا به‌شمار می‌آید و نشان می‌دهد که بین پیش‌بینی علمی و واکنش تصمیم‌گیران، شکاف زمانی و اجرایی وجود دارد.
پیامدها برای سلامت عمومی و انتظارات از مسئولان
آلودگی طولانی‌مدت و شدید می‌تواند بار بیماری‌های تنفسی و قلبی را افزایش دهد، کارایی کودکان در مدارس را کاهش دهد و هزینه‌های درمانی و اقتصادی را بالا ببرد. در چنین شرایطی انتظار می‌رود کارگروه اضطرار آلودگی هوا علاوه بر اعلان زودهنگام تصمیمات، نقشه‌راهی عملی برای کاهش منبعی آلودگی ارائه کند: اعمال محدودیت‌های زمان‌بندی‌شده و هوشمند بر صنایع آلاینده، نظارت دقیق بر مصرف سوخت نیروگاه‌ها و پالایشگاه‌ها، و برنامه‌های جایگزینی سوخت مازوت با گزینه‌های پاک‌تر. در کوتاه‌مدت نیز اطلاع‌رسانی شفاف، ارائه جایگزین‌های حمل‌ونقل عمومی و ایجاد تسهیلات برای والدین شاغل در روزهای بحرانی، می‌تواند از اثرات اجتماعی و اقتصادی تصمیمات ناگهانی بکاهد.
شفافیت، تجهیز و تصمیم‌گیری به‌موقع نیاز فوری است
تهران در پاییز امسال با یکی از آلوده‌ترین دوره‌های دهه مواجه شد؛ ترکیب افزایش PM2.5 و پیک‌های SO2 تصویر بحرانی کیفیت هوا را رقم زد و هم‌زمان کاستی‌های سامانه‌های پایش و تصمیم‌گیریِ دیرهنگام، اعتماد عمومی را کاهش داد. راه‌حل پیش رو، سه‌گانه است: تکمیل و تجهیز کامل ایستگاه‌های پایش و تضمین سرویس و کالیبراسیون منظم، ارتقای فرایندهای اطلاع‌رسانی و اقدام پیشگیرانه کارگروه اضطرار، و برنامه‌ریزی میان‌مدت برای کاهش منابع تولید SO2 و ذرات معلق؛ تنها با اجرای این موارد است که شهروندان می‌توانند نفس راحت‌تری بکشند و تهران از تلهٔ «آلوده‌ترین پاییز» خارج شود.
