«زومرها» یا همان نسل زد، فرزندان عصر اینترنت و دیجیتال‌اند اما سایه‌نشین بحران‌ها از کم‌آبی گرفته تا ناترازی‌ها، خسته‌اند اما امیدوار و پرانرژی تا جهان را با دنیای خود معنا کنند، آنها روایت‌های تازه‌ای از همبستگی و ایرانی بودن خواهند ساخت، نیروهای محرک برای تغییرات آینده.
نسل Z یا «زومرها»، نسلی است که از کودکی با اینترنت و گوشی‌های هوشمند بزرگ شده و زندگی آنلاین و آفلاین برایشان جدایی‌ناپذیر است. این نسل با سرعت یادگیری بالا، خلاقیت و تمایل به استقلال، نه تنها مصرف‌کننده فناوری بلکه خالق محتوا و نوآور اجتماعی و اقتصادی نیز هست. حساسیت آنها به عدالت اجتماعی، محیط زیست و حقوق بشر باعث شده در شبکه‌های اجتماعی به نیروی محرک بدل شوند و سبک تازه‌ای از ارتباط و فرهنگ را رقم بزنند.
در ایران، زومرها حدود یک‌چهارم جمعیت را تشکیل می‌دهند و با وجود فشارهای اقتصادی، نرخ بالای بیکاری و بحران‌های اجتماعی، همچنان با تاب‌آوری و همبستگی دیجیتال مسیر آینده را می‌سازند. آنها به دنبال کارآفرینی، رضایت در کار و تعادل میان زندگی شخصی و حرفه‌ای هستند و از محیط‌های غیرانعطاف‌پذیر فاصله می‌گیرند. شناخت دقیق این نسل برای مدیران، والدین و سیاست‌گذاران ضروری است چرا که آینده اقتصاد دیجیتال، فرهنگ اجتماعی و حتی ساختار سیاسی کشور تا حد زیادی در دستان همین نسل خواهد بود.
براین اساس پژوهش در پرونده‌ای با عنوان «نسل Z، چالش‌ها و تحولات آینده ایران» به بررسی و تحلیل ویژگی‌های این نسل و راهکارهای تعامل با آنها پرداخته است و در قالب مصاحبه، گزارش پژوهشی و داده‌های میدانی مسائل مرتبط به سبک زندگی، رسانه‌ها و اطلاعات، دغدغه‌ها و بحران‌های زیستی، مشارکت اجتماعی و سیاسی، شغل و آینده، روابط انسانی و عاطفی و فرهنگ مصرف و اقتصاد دیجیتال این نسل را واکاوی می‌کند.
«سیداحمد موسوی» کارشناس رسانه، «اصغر کیهان‌نیا» روانشناس و «زهرا محسنی‌فرد» استاد جامعه شناسی دانشگاه تهران در گفت‌وگو با پژوهشگر پاسخ‌گوی این سوالات بودند که نسل زدی‌ها چه ویژگی‌هایی دارند؟ مهم‌ترین دغدغه نسل زد چیست؟ و با رسانه، ارتباطات و خانواده چگونه ارتباط برقرار می‌کنند؟ در این راستا با برخی از جوانان این نسل به گفت و گو نشستیم که مشروحی از آن در ذیل می‌آید:
دیجیتال‌زادگان، نسلی با جهان آنلاین
سارا ۲۱ ساله و دانشجوی رشته حقوق است، می‌گوید: وقتی با دیگران صحبت می‌کنم، نمی‌توانم بدون سند و آمار حرفی بزنم، مگر می‌شود بدون داده حرفی را اثبات کرد؟! برای من داده‌ها سند هستند. با احساس و عواطف نمی‌شود درباره مسائل گفت و گو کرد. به همین دلیل از طریق فضای مجازی داده‌هایم را پیدا می‌کنم، رسانه تنها منبع برای کسب اطلاعات است.
امیر ۱۹ ساله و فعال شبکه‌های اجتماعی است، رسانه را ابزار اصلی نسل خود می‌داند و می‌گوید: از اینستاگرام و تیک‌تاک استفاده می‌کنم تا بحران‌ها را روایت کنم. مثلاً وقتی درباره خشکسالی محتوا می‌سازم، داده‌ها را به تصویر و ویدئو تبدیل می‌کنم. خانواده‌ها شاید تلویزیون را بیشتر دنبال کنند، ولی می‌دانم که رسانه‌های دیجیتال سریع‌تر اثرگذارند.
نگین ۲۲ ساله و به مباحث محیط‌زیست علاقمند است و با نگرانی از آینده و بحران‌ها یاد می‌کند. او هم مثل هم نسلی‌هایش از رسانه، فضای مجازی و داده‌هایی که از این طریق به دست می‌آورد، می‌گوید: همیشه از وضعیت آب و هوا شکایت داشته و دارم این در حالی است که والدینم می‌گویند همیشه همین طور بوه اما من با داده و آمار حرف می‌زنم که براساس اطلاعات، تغییرات اقلیمی و دست بردن بشر ما را به روزگار فعلی دچار کرده است.
امیر به تازگی وارد ۲۰ سالگی شده و به اینستاگرام و تیک تاک به شدت علاقمند است، کمتر با اعضای خانواده ارتباط برقرار می‌کند. می گوید: بودن در جمع برایم لذت بخش نیست، بیشتر در اتاقم و در فضای مجازی گشت و گذار می‌کنم وقتی هم با دوستانم بیرون می‌روم باز هم سرم در گوشی‌ام است.
وی ادامه می دهد: تقریبا همه دوستانم این‌گونه هستند، خوب یا بدش را نمی دانم اما نمی‌توانم از گوشی جدا شوم، چون تمام اطلاعات و داده‌هایم را از این طریق به دست می‌آورم. والدینم از این بابت شکایت دارند و مدام سرزنشم می‌کنند اما توجهی نمی‌کنم.
ویژگی نسل زدی‌ها
دکتر «اصغر کیهان‌نیا» روانشناس به می‌گوید: نسل Z که این روزها سر زبان‌ها افتاده مشخصاتش آن است که علاقه شدیدی به تکنولوژی و فناوری روز دارند و بین ۱۲ تا ۱۸ ساله را تشکیل می‌دهند. آنها گرایش شدیدی به گوشی های هوشمند دارند، همان طور که کامپیوتر و اینترنت و سایت‌های مجازی بخش مهمی از زندگی آنها است و این مسایل باعث شده بین نسل Z و خانواده و والدین فاصله ایجاد شود و شیوه تفکرات و تصمیم گیری‌های آنها با خانواده متفاوت است؛ آنها بیشتر برای ارتباط از شبکه‌های اجتماعی بهره می‌گیرند.
کیهان‌نیا، ویژگی‌های نسل Z را شامل سرعت در یادگیری، تمایل به استقلال، خلاقیت و در عین حال نیاز شدید به دیده شدن در شبکه‌های اجتماعی عنوان می‌کند و می‌گوید: این نسل معمولاً به دنبال نوآوری و کارآفرینی است و به همین دلیل در آینده اقتصاد و فرهنگ جهانی نقشی کلیدی خواهد داشت و در واقع شناخت دقیق این گروه کمک می‌کند تا مدیران و حتی والدین بتوانند ارتباط بهتری با آنها برقرار کنند و از ظرفیت‌های بی‌نظیرشان بهره ببرند.
این روانشناس تاکید می‌کند: این نسل برخلاف نسل‌های پیشین که بیشتر تحت تاثیر شرایط اقتصادی و اجتماعی رشد کرده‌اند، با دسترسی لحظه‌ای به اطلاعات و شبکه‌های اجتماعی تربیت شده و به همین دلیل، ویژگی‌های نسل Z شامل سرعت یادگیری بالا، خلاقیت و توانایی کار با فناوری‌های نوین است و محدودیت‌ها و ارزش‌های سنتی همراه با دسترسی به اینترنت، نسل Z را به نسلی مستقل، پرسشگر و نوآور تبدیل کرده که می‌تواند آینده اقتصاد دیجیتال و فرهنگ اجتماعی را در ایران رقم بزند.
کیهان نیا ادامه می‌دهد: نسل Z با حضور فعال در اینترنت و شبکه‌های اجتماعی، نه تنها در فضای شخصی بلکه در حوزه‌های اجتماعی و اقتصادی نیز تاثیرگذار است. این نسل می‌تواند با مهارت‌های دیجیتال، تفکر خلاق و توانایی نوآوری، مسیر آینده دیجیتال جامعه را شکل دهد و فرصت‌های کارآفرینی، یادگیری و رشد فرهنگی ایجاد کند. بنابراین، درک ویژگی‌های نسل Z و تاثیر اینترنت بر رفتارها و روابط اجتماعی آنها، برای والدین، معلمان و مدیران ضروری است تا بتوانند چالش‌ها و فرصت‌های نسل Z را به بهترین شکل مدیریت و به مسیر موفقیت هدایت کنند. این نسل به قوی‌ترین و متنوع‌ترین شکل‌های ارتباطی دسترسی دارد. آنها از پلتفرم‌های مختلف برای برقراری ارتباط با یکدیگر استفاده می‌کنند. این شکل‌های ارتباطی باعث شده‌اند که آن ها از لحاظ اجتماعی و عاطفی به یکدیگر نزدیک‌تر شوند. همچنین به مفهوم کار و شغل که متفاوت‌تر از نسل‌های قبلی است، نگاه می‌کنند. آن ها به دنبال رضایت در کار هستند و به کارهایی که فقط به درآمدزایی می‌انجامد، توجه چندانی ندارند. این نسل به دنبال تعادل بین کار و زندگی شخصی است و از محیط‌های کاری غیرانعطاف‌پذیر دوری می‌کنند.
این روانشناس ادامه می دهد: تمایل به نوآوری و استقلال از دیگر ویژگی‌های این نسل است. آنها به دنبال فرصت‌های کارآفرینی هستند و از یادگیری سریع و تجربه عملی استقبال می‌کنند. سبک زندگی انعطاف‌پذیر و توانایی مدیریت چند کار همزمان از ویژگی‌های بارز این نسل است. آنها نه تنها مصرف‌کننده فناوری هستند، بلکه به خالق و نوآور محتوا نیز تبدیل شده‌اند و از ابزارهای دیجیتال برای ایجاد تغییرات اجتماعی و اقتصادی بهره می‌برند. در واقع این نسل به جای مصرف تلویزیون و رسانه‌های سنتی، ترجیح می‌دهد محتوای دیجیتال و شبکه‌های اجتماعی را دنبال کند. این تغییر باعث شده برندها و تبلیغات نیز به سمت دیجیتال و محتوای کوتاه و جذاب حرکت کنند.
زومرها به سلامت روان اهمیت می‌دهند
«سیداحمد موسوی» کارشناس رسانه می‌گوید: این نسل نرخ بالاتری از مشکلات سلامت روان مانند اضطراب اجتماعی و اختلالات خلقی را تجربه می‌کند که اغلب به استفاده بیش از حد از گوشی‌های هوشمند و مقایسه‌های آنلاین نسبت داده می‌شود. مطالعات در کتاب iGen نشان می‌دهد که بیش از ۴۰ درصد از آنها علائم افسردگی را گزارش کرده‌اند. برخلاف نسل‌های قبلی، زومرها به سلامت روان اهمیت زیادی می‌دهند و تمایل به جستجوی کمک حرفه‌ای دارند. آنها خودمحورتر هستند و بر تعادل کار-زندگی تاکید می‌کنند اما ممکن است در روابط عاطفی عمیق‌تر تردید داشته باشند. با وجود چالش‌ها، این نسل انعطاف‌پذیر است و از ابزارهای دیجیتال برای مدیریت استرس استفاده می‌کند، مانند اپلیکیشن‌های مدیتیشن، همان‌طور که در کتاب Generations توصیف شده است.
“iGen یک کتاب غیرداستانی در سال ۲۰۱۷ نوشته ژان تونگ است که سبک زندگی، عادات و ارزش‌های آمریکایی‌های متولد ۱۹۹۵-۲۰۱۲ را مطالعه می‌کند، اولین نسلی که پس از فراگیر شدن تلفن‌های هوشمند به سن نوجوانی رسیدند.”
” کتاب Generations کتابی غیرداستانی است که توسط ویلیام استراوس و نیل هاو در سال ۱۹۹۱ منتشر شد. این نظریه تئوری نسلی اشتراوس-هاو را تشریح می‌کند که فرض می‌کند تاریخ آمریکا در طول چرخه‌های نسلی بحران و تجدید حیات اتفاق می‌افتد.”
وی ادامه می دهد: نسل Z به عنوان نسلی اجتماعی و عدالت‌محور شناخته می‌شود که بر تنوع تاکید دارد، این نسل متنوع‌ترین در تاریخ آمریکاست با بیش از ۵۰ درصد غیرسفیدپوست در ایالات متحده که منجر به تعهد قوی به عدالت نژادی، حقوق و مهاجرت شده است. آنها از پلتفرم‌های اجتماعی برای بسیج جنبش‌هایی اجتماعی مثل تغییرات آب و هوایی استفاده می‌کنند. روابط اجتماعی آنها اغلب آنلاین است که منجر به شبکه‌های گسترده اما سطحی‌تر می‌شود و با تمرکز بر اصالت و حمایت متقابل، بررسی شده است.
موسوی با تشریح ویژگی‌های فرهنگی این نسل می‌افزاید: فرهنگ نسل Z عمیقاً با فناوری و ارزش‌های جهانی گره خورده است، به عنوان “نسل دیجیتال” آنها از کودکی با اینترنت بزرگ شده‌اند و محتوایی مانند تیک تاک و اینستاگرام را ترجیح می‌دهند. این امر منجر به خلاقیت بالا در تولید محتوا و مصرف رسانه‌های کوتاه‌مدت شده است. آنها کمتر هدیونیستیک (لذت‌جویانه) هستند و بر تجربیات معنادار تمرکز دارند.
زومرها یا نسل آتش؟
این کارشناس رسانه می‌گوید: در ایران، نسل Z (معروف به “زومرهای ایرانی”) حدود ۲۰-۲۵ درصد جمعیت را تشکیل می‌دهند و به عنوان نیروی محرک تغییرات اجتماعی ظاهر شده‌اند. این نسل که در سایه تحریم‌های اقتصادی و بحران‌های سیاسی بزرگ شده با چالش‌های منحصربه‌فردی روبرو است اما شجاعت و همبستگی دیجیتال آن برجسته است.
موسوی به نرخ بیکاری اشاره می‌کند اینکه با نرخ بیکاری جوانان بالای ۲۵ درصد، تورم فزاینده و فرصت‌های محدود، زندگی روزمره برای زومرهای ایرانی به مبارزه‌ای بی‌وقفه تبدیل شده است. تأخیر در ازدواج به دلیل مسائل اقتصادی و نرخ سواد بالای ۹۰ درصد، آنها را به سمت اعتراضات سوق داده است. در سال ۲۰۲۵، تجربیات جنگی کوتاه‌مدت (مانند جنگ ۱۲ روزه) و تحریم‌ها، نسل Z را به عنوان “نسل آتش” تعریف کرده و فضای آنلاین (مانند تلگرام و اینستاگرام) برای نسل Z ایرانی از برای ارتباطات، اعتراضات و به اشتراک‌گذاری اطلاعات استفاده می‌کند، این نسل نقش آفرین اصلی تغییرات اجتماعی است و تقاضای برابری، آزادی و دموکراسی را افزایش داده است اما در سازمان‌های دولتی، چالش‌های رهبری نسل Z به دلیل انتظارات بالا برای نوآوری و شفافیت برجسته است.
موسوی تاکید می کند: در مجموع با توجه به رشد این نسل در بستر پلتفرم های اجتماعی و جامعه شبکه‌ای و فرهنگ حاکم بر پلتفرم‌های اجتماعی و ارتباط گسترده اشتراک زیادی با هم دارند، وابستگی دیجیتال و اعتیاد به فناوری چالش مشترک این نسل است.
تاب‌آوری بالا در برابر بحران‌های جنگ و اقتصادی، با تمرکز بر بهبودی و مثبت‌اندیشی و اینکه کمتر تمایل به بحث باز در مورد سلامت روان دارند، مستقل و مقاوم، اما با نرخ پایین‌تر اضطراب و کمتر به دنبال کمک حرفه‌ای و اینکه نسل Z خودمراقبتی را اولویت می‌دهد و از ابزارهای دیجیتال برای مدیریت استرس استفاده می‌کند، در حالی که نسل‌های قدیمی‌تر بر روابط حضوری تکیه داشتند. از دیگر ویژگی های این نسل بوده که موسوی به آنها اشاره می کند.
زندگی آنلاین و آفلاین تفکیک‌ناپذیر است
«زهرا محسنی‌فرد» استاد جامعه شناسی دانشگاه تهران می‌گوید: کشورهای مختلف بر اساس سیستم جمعیتی که دارند هرکدام به نحوی از این نسل‌ها تشکیل شده‌اند. نسل Z یکی از مهم‌ترین نسل‌ها در تمام کشورها است. به نسل Z نسل اینترنت نیز گفته می‌شود به همین دلیل کشورهای مختلف بخش‌های زیرساختی و اینترنتی خود را به نحوی برنامه‌ریزی کرده‌اند که به خوبی نیازهای این نسل پاسخ داده شده و فعالیت‌ها و رفتارهای اجتماعی و دیجیتالی این نسل را به خوبی پاسخ دهند. بر اساس بررسی‌های صورت گرفته نسل زد به دلیل وابستگی بالایی که به تکنولوژی دارد به نوعی تنبلی دچار شده است. همین امر باعث شده است که دنیای کسب‌وکارها در فضای دیجیتال به شدت تغییر کند.
وی ادامه می‌دهد: نسل Z به عنوان اولین نسلی که از بدو تولد با اینترنت و گوشی‌های هوشمند بزرگ شده است، دیدگاهی کاملا دیجیتال دارد. برای آنها، زندگی آنلاین و آفلاین تقریباً تفکیک‌ناپذیر است. شبکه‌های اجتماعی مانند اینستاگرام، تیک‌تاک و یوتیوب ابزار اصلی ارتباط، سرگرمی و یادگیری هستند. این نسل به سرعت اطلاعات را جذب کرده و مهارت‌های دیجیتال بالایی دارد. آنها با محتوای تصویری و ویدیویی راحت‌تر ارتباط برقرار می‌کنند و به سرعت تغییرات تکنولوژیک را می‌پذیرند. این نسل، نسلی حساس به مسایل اجتماعی و اخلاقی است. آنها اهمیت عدالت اجتماعی، حقوق بشر، محیط زیست و تنوع فرهنگی را به خوبی درک می‌کنند. این نسل، مسوولیت اجتماعی را نه تنها یک ارزش اخلاقی، بلکه بخشی از زندگی روزمره خود می‌داند برای مثال، بسیاری از جوانان نسل Z به کمپین‌های محیط زیستی، حمایت از حقوق اقلیت‌ها و عدالت اقتصادی علاقه‌مندند و در شبکه‌های اجتماعی فعالانه درباره این مسائل صحبت می‌کنند. این نسل با نسل گذشته شکاف بسیاری دارد و به سرعت در حال تغییر سبک زندگی، کار، فرهنگ و حتی اقتصاد است در حالی که نسل‌های گذشته با محدودیت‌های فیزیکی و زمانی مواجه بودند، این نسل در محیطی بزرگ شده که اطلاعات لحظه‌ای و ارتباطات جهانی برایشان عادی است.
جمع بندی
نسل Z تنها محصول عصر دیجیتال نیست بلکه آینه‌ای از بحران‌ها و امیدهای امروز ایران به شمار می‌رود. این نسل با مهارت‌های فناورانه، خلاقیت و حساسیت اجتماعی، سبک تازه‌ای از زندگی و کار را رقم زده و در برابر فشارهای اقتصادی و اجتماعی، تاب‌آوری و نوآوری را به سلاح خود تبدیل کرده است. آینده اقتصاد دیجیتال، فرهنگ اجتماعی و حتی سیاست‌گذاری کشور، به میزان توجه و درک درست از ظرفیت‌ها و چالش‌های این نسل وابسته است؛ نسلی که می‌تواند شکاف میان سنت و نوآوری را به فرصتی برای بازتعریف ایران بدل کند.
نسل زد نسلی است که در بطن بحران‌های زیستی رشد کرده و رسانه‌های نوین را به‌عنوان ابزار اصلی روایت و کنشگری خود انتخاب کرده است. برای آنان تغییرات اقلیمی، کمبود منابع و تهدیدهای زیست‌محیطی صرفاً تیتر خبری نیست، بلکه تجربه‌ای روزمره است که آینده شخصی و جمعی‌شان را تحت‌تأثیر قرار می‌دهد. این نسل با حساسیت بالا نسبت به عدالت و پایداری، نگاه انتقادی به ساختارهای سنتی دارد و تلاش می‌کند با زبان تازه‌ای جهان را بازتعریف کند.
در تعامل با دنیا، نسل زد بیش از هر چیز شبکه‌ای و جهانی عمل می‌کند؛ مرزهای جغرافیایی برایشان کم‌رنگ‌تر است و بحران‌ها را به‌عنوان مسئله‌ای مشترک میان هم‌نسلان خود در سراسر جهان می‌بینند. رسانه‌های اجتماعی برایشان میدان عمل و مطالبه‌گری است در حالی که خانواده نخستین صحنه‌ی گفت‌وگو و گاه مقاومت محسوب می‌شود. این نسل میان روایت‌های دیجیتال و سنتی پل می‌سازد تا شکاف نسلی را کاهش دهد و بحران‌های زیستی را به دغدغه‌ای مشترک بدل کند.
