فرش دستباف ایلام که با نقشهای اصیل و هندسی خود راوی هزاران سال رنج و گنج مردمان زاگرس است، این روزها زیر سایه سنگین نبود نشان تجاری (برند)، گرانی مواد اولیه و چتر حمایتی بیمه با ریزش شدید بافندگان روبهرو شده و برای بقا نیازمند تدبیری فراتر از وعده است.
به گزارش هیچ یک _ فرش ایرانی شعر مجسمی است که با سرانگشتان هنرمند بافندگان و با گرههای صبر بر دار قالی سروده میشود.
در این میان، استان ایلام با پیشینهای کهن خاستگاه یکی از اصیلترین انواع فرش دستباف بوده که با الهام از طبیعت بکر، کوهستانهای زیبا و فرهنگ بومی غنی «طلای نرم» این دیار لقب گرفته است.
از لچک و ترنج اصفهان تا ریزبافتهای تبریز و نقشهای هندسی و انتزاعی ایلام، هر کدام فصلی از جغرافیای تصویری ایران را روایت میکنند.
فرش ایلام با نقشمایههای جانوران، گیاهان بومی و نمادهای کردی و لری، سفیر صلح و زیبایی این جغرافیای کهن در جهان است.
شهرستانهای ایوان، چرداول، درهشهر، مهران، بدره و آبدانان کانونهای اصلی این هنر در استان به شمار میروند.
اما این هنر – صنعت که ۸۰ درصد بار آن را بانوان ایلامی بر دوش میکشند، این روزها حال و روز خوشی ندارد.
آمارهای نگرانکننده از کاهش شدید شمار بافندگان و فروش دسترنج هنرمندان ایلامی به نام دیگر استانها، زنگ خطر فراموشی این میراث کهن را به صدا درآورده است.
ریزش بافندگان؛ از ۱۴ هزار به ۲ هزار نفر
رئیس اتحادیه فرش دستباف استان ایلام در گفتوگو، وضعیت معیشتی بافندگان را ناگوار توصیف کرد و گفت: بافندهای که تمام عمرش را صرف گره زدن بر ابریشم و پشم کرده است در پایان راه نه پسانداز و نه حمایتگری دارد که بخشی از مسائل و چالشهای او را رفع کند.
کمال آزادی با اشاره به کاهش آماری شمار بافندگان فرش دستبافت اظهار کرد: در سالهای نه چندان دور حدود ۱۴ هزار بافنده در استان فعالیت داشتند که از این تعداد هفت هزار نفر دارای بیمه بودند.
وی یادآور شد: امروز به دلیل دشواریهای معیشتی و حذف تدریجی افراد از چرخه بیمه شمار بافندگان فعال به حدود دو هزار نفر کاهش یافته است.
رئیس اتحادیه فرش دستباف استان ایلام افزود: شوربختانه هر ماه شماری از بافندگان از فهرست بیمه حذف میشوند و با وجود صراحت قانون برای جایگزینی افراد جدید، این چرخه به درستی کار نمیکند.
او نبود کارگاههای تخصصی رنگرزی، پرداخت و دارکشی را حلقههای مفقوده این صنعت در ایلام دانست و تاکید کرد: ارزش افزوده این هنر بسیار بالاست و پشمی که کیلویی ۵۰ هزار تومان خریداری میشود، پس از تبدیل به نخ و فرش ارزشی ۲۰ میلیون تومانی پیدا میکند اما سود این چرخه به جیب بافنده نمیرود و واسطهها بهره اصلی را میبرند.
آزادی با گلایه از عملی نشدن وعدهها گفت: سال گذشته قرار بود فرشی نفیس به نام «فرش زوار» با مشارکت ۹۰ هزار زائر و گره نهایی رهبر معظم انقلاب بافته و به حرمهای مطهر اهدا شود که به دلیل نبود پشتیبانی لازم از سوی نهادهای مسئول، مسکوت ماند.
رئیس اتحادیه فرش دستباف استان ایلام یادآور شد که بخش خصوصی بدون همراهی دولت و دولت بدون بازوی بخش خصوصی راه به جایی نمیبرند و انتظار داریم شأن و احترام بافندگان و آفرینندگان اثر در عمل حفظ شود.
هویتدزدی از فرش ایلام؛ ۹۵ درصد بافتهها به نام دیگران
یک کارشناس حوزه فرش نیز بزرگترین چالش این صنعت در ایلام را «نبود نشان تجاری» (برند) دانست و گفت: دردناک است که بدانیم ۹۵ درصد فرشهای بافته شده در ایلام، در بازارهای داخلی و خارجی به نام دیگر استانها عرضه میشود.
علی خدایاری افزود: فروش فرش ایلام با پوشش نشان تجاری دیگر استانها پاشنه آشیل و سد راه توسعه و تولید فرش این دیار شده است.
وی بیان کرد: راهاندازی شهرک تخصصی فرش میتواند زنجیره تولید را از پشمریسی تا صدور کالا در داخل استان متمرکز کند و مانع از خروج سود و نام این هنر از ایلام شود.
بانکها وام نمیدهند، جوانان رغبت ندارند
یکی از بانوان بافنده با سابقه ایلام نیز با بیان اینکه صنعت گلیم و فرش استان حماسهای از رنگ است که در رکود فرو رفته، گفت: نداشتن امنیت شغلی و بیمه انگیزه کار را از هنرمندان گرفته است.
رقیه عبدالمحمدی با انتقاد از عملکرد بانکها اظهار کرد: هزینههای تولید سر به فلک کشیده اما بانکها از پرداخت وام و سرمایه در گردش به بافندگان دریغ میکنند.
وی افزود: این دشواریها یک ساله نیست و یک دهه است با آن دست و پنجه نرم میکنیم.
این بانوی بافنده ایلامی توضیح داد که نبود تمایل در قشر جوان، پیری بافندگان قدیمی و شناخته نشدن بافندگی به عنوان شغل رسمی آینده این هنر را دچار ابهام کرده است.
تولید سالانه ۲۸۰۰ مترمربع فرش توسط بانوان
مدیرکل صنعت، معدن و تجارت ایلام نیز با ارائه آماری از وضعیت موجود گفت که سالانه دو هزار و ۸۰۰ مترمربع فرش دستباف در استان بافته میشود و اکنون دو هزار و ۴۰۰ بافنده فعال با سرپنجههای هنرمند خود این آثار نفیس را خلق میکنند.
رضا محمدرحیمی با بیان این که بیش از ۸۰ درصد جامعه بافندگان استان را بانوان تشکیل میدهند، افزود: تاکنون ۱۵ هزار نفر آموزشهای فنی فرشبافی را فرا گرفتهاند.
وی ادامه داد: اکنون دو هزار و ۸۰۰ بافنده زیر پوشش بیمه تأمین اجتماعی و ۳۰۰ نفر نیز زیر پوشش بیمه روستایی و عشایری هستند.
مدیرکل صنعت، معدن و تجارت ایلام بیان کرد: اکنون برای ۴۳ کارگاه (متمرکز و غیرمتمرکز) پروانه فعالیت صادر شده و ۱۰ تشکل تعاونی و شرکت فرش در استان فعال است.
محمدرحیمی همچنین برگزاری ۳۲۹ دوره آموزشی را از دیگر کارهای انجام شده برای ارتقای مهارت بافندگان ایلامی عنوان کرد.
وی «کمبود نقدینگی»، «گرانی مواد اولیه» و «پیامدهای تحریم بر بازرگانی خارجی» را گرههای کور این کلاف درهم پیچیده دانست و افزود: منابع مالی خُرد که در قالب طرحهای مشاغل خانگی پرداخت میشود، پاسخگوی هزینههای سنگین تولید فرش نیست و باید منابع اعتباری ویژهای برای این کالای راهبردی اختصاص یابد.
دستور استاندار برای تشکیل «کارگروه راهبری فرش»
استاندار ایلام روز شنبه(۶ دی ۱۴۰۴) در همایش فعالان فرش دستباف استان ایلام با ابراز نگرانی از کاهش چشمگیر فعالان این حوزه، دستور تشکیل فوری «کارگروه راهبری فرش» را صادر کرد.
احمد کرمی با تأکید بر لزوم تکمیل زنجیره ارزش در استان گفت: فرش ایلام سفیر فرهنگی ما در جهان است و نباید اجازه دهیم هنرمندی که اثری چند صد میلیون تومانی خلق میکند، دغدغه نان شب یا درمان داشته باشد.
وی افزود: این کارگروه با حضور مدیران دستگاههای اجرایی، بانکها و نمایندگان بخش خصوصی برای رفع موانع بیمهای، بانکی و بازاریابی تشکیل میشود.
استاندار ایلام بیان کرد: وامهای کنونی با شرایط بازپرداخت فعلی، گرهگشای بافندگان نیست و نیازمند بازنگری در سطح کلان است.
کرمی افزود: هدف نهایی ما این است که چرخه تولید از پشم تا فرش در استان کامل شود تا سود واقعی نصیب تولیدکننده بومی شود.
فرش و گلیم ایلام ریشه در خاک و تاریخ مردمان این دیار دارد؛ یافتههای باستانشناسی و نگارههای بهجا مانده گواهی میدهد که بافندگی در این منطقه، هنری هزاران ساله به شمار میرود که سینه به سینه از مادران به دختران منتقل شده است.
نقشهای به کار رفته در این دستبافتهها، بازتابی از طبیعت کوهستانی، زندگی عشایری و باورهای بومی است که بر دل تار و پود مینشیند.
ایلام به عنوان خاستگاه اصلی «گلیم نقشبرجسته» در کشور شناخته میشود؛ سبکی منحصربهفرد که ترکیبی ظریف از گلیم و قالی است و در سال ۱۳۶۶ با دستان هنرمندان این خطه ابداع و ثبت شد.
برخلاف فرشهای دیگر نواحی که اغلب از نقشههای ثابت و گردان پیروی میکنند، فرش ایلام بیشتر بر پایه «ذهنیبافی» و نقشهای هندسی استوار است و همین ویژگی ارزش هنری آن را دوچندان میکند.
در دهههای گذشته فرش ایلام به دلیل کیفیت بالای پشم دامهای منطقه (بهویژه پشم گوسفند کُردی با ضخامت و استحکام بالا) و رنگرزی گیاهی شهرتی جهانی داشت به گونهای که بازرگانان آلمانی و اروپایی از مشتریان پروپاقرص این بافتهها بودند.
با گذشت زمان، تغییر سلیقه بازار و غفلت از نشانسازی (برندینگ) این جایگاه کمرنگ شده است و با این وجود، فرش ایلام همچنان از نظر اصالت طرح و دوام در زمره برترینهای ایران جای دارد.
مشکل اصلی این هنر-صنعت، نه کمبود استعداد است و نه نبود مواد اولیه بلکه چالش بنیادین «نبود چرخه کامل ارزش» در استان است.
تا زمانی که پشم ایلام به صورت خام خارج شود و فرش بافته شده بدون نام و نشان ایلام در بازارهای دیگر به فروش رسد، سود اصلی به جیب واسطهها سرازیر میشود و دسترنج بافنده ایلامی تنها رنج و بیماریهای جسمی خواهد بود.
اگرچه تشکیل «کارگروه راهبری فرش» به دستور استاندار، گامی مثبت و رو به جلو محسوب میشود، اما کافی نیست.
احیای این صنعت نیازمند سه رکن اساسی تضمین بیمه و امنیت شغلی برای ایجاد انگیزه ماندگاری در شغل، تأمین سرمایه در گردش ارزانقیمت متناسب با تورم موجود برای خرید مواد اولیه و ایجاد نشان تجاری (برند) اختصاصی و پایانههای فروش مرزی برای دسترسی به بازارهای جهانی است.
به نظر میرسد اگر چارهای فوری برای گرانی مواد اولیه، بازاریابی و بیمه قالیبافان اندیشیده نشود، دیری نخواهد پایید که نقش و نگار زاگرس تنها در گنجینهها و یادها باقی خواهد ماند.
اگر امروز برای گشودن گرههای کورِ زندگیِ بافندگان چارهای اندیشیده نشود، فردا تنها باید حسرت روزهایی را خورد که صدای دفتین و قیچی بر دارهای قالی، موسیقی زندگی در خانههای ایلام بود.
زمان برای نجات این «طلای نرم» اندک است و تنها همت جدی مسئولان میتواند از زوال و نابودی این صنعت- هنر جلوگیری کند.
