محققان کشور در پژوهشی جدید به بررسی جایگاه نشریات علمی ایران در نظام جهانی دانش پرداخته و تلاش کردهاند ابعاد علمی و اقتصادی این حوزه را سادهسازی کنند تا تصویر روشنی از فرصتها و چالشهای موجود ارائه شود.
به گزارش هیچ یک ، نشریات علمی سالها فقط وسیله انتشار نتایج پژوهشها به حساب میآمدند، اما امروز نقشی بسیار گسترده تر دارند. آنها یکی از ابزارهای مهم افزایش ارتباط میان کشورها هستند، چون دانش را از مرزها عبور میدهند و باعث همکاری بیشتر پژوهشگران میشوند. این ارتباط علمی به کشورها کمک میکند قدرت نرم و اثرگذاری بین المللی بیشتری پیدا کنند.
در کنار این نقش، نشریات علمی بخشی مهم از اقتصاد دانش نیز شدهاند. با گسترش مدلهای انتشار دسترسی آزاد و دریافت هزینه پردازش مقاله، نشریات به منبع درآمد برای دانشگاهها و مؤسسات علمی تبدیل شدهاند. در جهان، کشورهایی که سیاست گذاری دقیق در این حوزه داشتهاند، توانستهاند از طریق انتشار مقالات، هم اعتبار علمی خود را بالا ببرند و هم درآمد ارزی قابل توجهی به دست آورند. ایران نیز طی سالهای اخیر تعداد نشریات خود را افزایش داده و بسیاری از آنها در پایگاههای معتبر جهانی نمایه شدهاند، اما همچنان فاصله میان ظرفیت علمی کشور و میزان حضور و اثرگذاری اقتصادی آن محسوس است.
پیشرفت کشورهای دیگر در حوزه نشر نشان میدهد که بدون سیاست گذاری هوشمندانه در زمینه اقتصاد نشر و دیپلماسی علمی، نشریات علمی نمیتوانند جایگاه واقعی خود را بازیابند. در ایران، بسیاری از نشریات هنوز با مدلهای سنتی مدیریت میشوند و به ابزارهای فناورانه نوین مثل سامانههای استاندارد نشر، شاخصهای سنجش اثرگذاری یا زیرساختهای پرداخت بین المللی دسترسی کامل ندارند. همین ناهماهنگی باعث شده است که انتشار مقالات بیشتر، لزوماً به افزایش اثرگذاری یا درآمد منجر نشود. از طرف دیگر، کمکهای دولتی که بخش بزرگی از هزینه نشریات را تأمین میکنند، پایداری اقتصادی آنها را کاهش داده و مانع تبدیل شدن نشریات به بازیگران فعال در بازار جهانی شده است. این در حالی است که بسیاری از کشورهای هم سطح ایران با تکیه بر همین نشریات توانستهاند اقتصاد دانش خود را تقویت کنند.
صمد نژادابراهیمی از گروه فیتوشیمی پژوهشکده گیاهان و مواد اولیه دارویی دانشگاه شهیدبهشتی، با همکاری مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، دانشگاه تهران و شورای عالی انقلاب فرهنگی، در مطالعهای با همین زمینه، به بررسی دقیق وضعیت نشریات علمی ایران پرداخته است. او و همکارانش کوشیدهاند نشان دهند که چگونه ارتقای ساختار نشر علمی میتواند جایگاه بین المللی ایران را تقویت کند. در این بررسی، اشاره مستقیمی به موضوعاتی مانند ارزش اقتصادی نشریات، فاصله با استانداردهای جهانی و نقش دیپلماسی علمی شده است.
روش اجرای پژوهش، مروری تحلیلی بوده است. دادههای مربوط به بازه زمانی ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۵ بررسی شده و اطلاعات منتشرشده در پایگاه Scimago در ۲۷ حوزه موضوعی تحلیل شدند. هدف این بوده که مشخص شود نشریات ایرانی در چه حوزههایی بیشترین سهم اقتصادی را دارند و کدام بخشها نیازمند توجه بیشتر هستند. این دادهها به پژوهشگران کمک کرده تا تصویر روشنی از وضعیت فعلی و فرصتهای بالقوه به دست آورند.
نتایج این بررسیها که در «دوفصلنامه پژوهشنامه علم سنجی» وابسته به دانشگاه شاهد انتشار یافتهاند، نشان میدهند که نشریات ایرانی بیشتر در حوزههای پزشکی، مهندسی و علوم زیستی فعال هستند. همین حوزهها بیشترین سهم ارزش اقتصادی را ایجاد میکنند. ارزش دلاری کل نشریات ایران حدود ۲۰۰ میلیون دلار برآورد شده که تنها ۰.۳ درصد از ارزش کل اقتصاد نشر جهانی است. این در حالی است که ایران حدود ۲ درصد از تولید علم جهان را در اختیار دارد. همین اختلاف بیانگر این است که از ظرفیت علمی کشور به طور کامل بهره برداری اقتصادی نشده است.
پژوهش همچنین نشان میدهد که اگر زیرساختهای استاندارد نشر تقویت شود، امکان جذب پژوهشگران خارجی و مشارکت بین المللی بیشتر وجود دارد. پیشنهادهایی مثل ایجاد مدرسه سردبیری و مدیرمسئولی، استفاده از هوش مصنوعی با رعایت اصول اخلاقی، استانداردسازی فرآیند داوری و ایجاد پلتفرم ملی نشر علمی از جمله راهکارهای ارائه شده برای بهبود وضعیت هستند.
بررسیهای تکمیلی مطالعه نیز نشان میدهند که علیرغم افزایش تعداد نشریات ایرانی و نمایه سازی گسترده آنها، ضعف در استفاده از استانداردهای بین المللی و نبود سیاستگذاری یکپارچه سبب شده بخش زیادی از ظرفیت این نشریات فعال نشود. تجربه کشورهایی مثل هلند، آلمان و چین نشان میدهد که موفقیت در اقتصاد نشر نیازمند سه عامل اصلی است: استانداردسازی فنی، ایجاد مدلهای اقتصادی پایدار و استفاده از دیپلماسی علمی برای گسترش همکاری بین المللی. در ایران نیز اگر این مسیر دنبال شود، امکان ارتقای جدی جایگاه نشریات وجود دارد.
بنابراین، اهمیت یافتهها فراتر از اعداد و آمار است. این پژوهش نشان میدهد که نشریات علمی میتوانند یکی از محورهای توسعه اقتصادی و علمی کشور باشند، به شرط آنکه با رویکردی جدید مدیریت شوند. تقویت زیرساختهای فناورانه، آموزش حرفه ای مدیران نشریات و ایجاد سازوکارهای پایدار درآمدی میتواند مسیر رسیدن به جایگاه واقعی ایران در اقتصاد جهانی دانش را هموار کند.
