جامعه عشایری ایران با قدمتی تاریخی و نقشی مؤثر در اقتصاد، تولید و حفاظت از زیستبوم کشور، همواره با محدودیتهای دسترسی به خدمات زیربنایی مواجه بوده است.
پراکندگی جغرافیایی و کوچنشینی، بسیاری از سرویسهای عمومی از جمله حملونقل، ارتباطات و تجارت را به چالشی جدی تبدیل کرده است.
در این میان، اجرای طرح خدمات پست عشایری شرکت ملی پست، مبتنی بر کدپستی پویا، شبکه جمعآوری و تحویل مرسولات، و فراهم نمودن زیرساخت تجارت الکترونیک، توانسته است فاصله تاریخی میان این جامعه و خدمات رسمی کشور را کاهش دهد. موفقیت این طرح تا جایی پیش رفته است که در رویداد ۲۰۲۵ اتحادیه پستی آسیا و اقیانوسیه (APPU) به عنوان دستاورد نوآورانه برگزیده شد.
کدپستی پویا؛ زیرساختی هوشمند برای جامعهای در حرکت
مشکل اصلی ارائه خدمات به عشایر، نبود نشانی ثابت و امکان تخصیص کدپستی سنتی بود. کدپستی پویا این چالش را به شکلی بنیادی حل کرده است. در این روش با تکیه بر موقعیتیابی جغرافیایی و ثبت نقاط استقرار فصلی (ییلاق، میانراه و قشلاق)، یک هویت مکانی شناور برای هر خانوار یا طایفه ایجاد میشود. یک کارت حاوی کدپستی در سه نقطه فوق برای هر خانوار تعریف و اختصاص مییابد.
اگر چه شبکه خطوط و نظام توزیع پستی به صورت استانی تعریف شده است، با این حال هر گیرنده مرسوله میتواند با اعلام کدپستی محل استقرار خود به فرستنده یا فروشگاههای آنلاین، مکان دقیق تحویل بسته خود را مشخص نماید. این سازوکار امکان ارسال و دریافت مرسولات، بهرهمندی از خدمات دولتی و حضور فعال در فضای تجارت الکترونیک را فراهم ساخته و در عین حال، اطلاعات دقیقتری برای برنامهریزیهای ملی در اختیار دستگاههای مرتبط قرار میدهد.
نمایندگیهای پست عشایری؛ ایجاد دسترسی پایدار در طول کوچ
اجرای موفق ساز و کار پست عشایری بدون توسعه شبکهای از نمایندگیهای ثابت و سیار ممکن نیست. شرکت ملی پست با داشتن تجربه موفق نمایندگیهای پستی روستایی، نسبت به پیادهسازی نمایندگان پست عشایری از میان خود عشایر اقدام کرده است.
این اقدام علاوه بر اینکه امکان ارائه خدمات مستمر را مهیا میکند، میتواند درصدی از هزینههای پرداخت شده را نیز عاید نماینده معرفی شده کنند.
نتیجه این اقدام تحویل مرسولات در هر مقطع از کوچ، کاهش هزینه و زمان رفتوآمد عشایر، ایجاد فرصتهای شغلی محلی، و اتصال پایدار به شبکه ملی ارتباطات فیزیکی است.
این زیرساخت اکنون به عنوان یکی از نمونههای کمنظیر خدمترسانی به جمعیتهای پراکنده در سطح منطقه شناخته میشود.
تجارت الکترونیک؛ توانمندسازی اقتصادی و افزایش پایداری اجتماعی
عشایر تولیدکنندگان مهم محصولات دامی، صنایعدستی و فرآوردههای ارگانیکاند؛ اما محدودیت دسترسی به بازار همیشه مانع بهرهوری کامل از ظرفیت اقتصادی آنان بوده است.
با همافزایی خدمات پستی و سامانههای تجارت الکترونیک، هر تولیدکننده عشایری امکان فروش مستقیم محصولات خود به سراسر کشور را پیدا کرده، فرآیند بستهبندی، ارسال و تحویل بستهها به صورت استاندارد انجام میشود، و سهم عشایر در اقتصاد دیجیتال افزایش مییابد.
در این راستا تلاش شده است عشایر به سامانه بازار الکترونیک شرکت ملی پست نیز به صورت رایگان دسترسی پیدا کرده و محصولات خود را از طریق این سامانه به صورت مستقیم به مشتریان معرفی کنند.
این تحول علاوه بر تقویت درآمد خانوارها، میتواند نقش مهمی در کاهش مهاجرت اجباری، حفظ سبک زندگی سنتی و افزایش پایداری اجتماعی–اقتصادی داشته باشد.
نوآوری در خدمت انسان؛ نگاه بینالمللی به یک تجربه ایرانی
در مراسم اهدای جایزه نوآوری APPU در سال ۲۰۲۵، معاون دبیرکل اتحادیه جهانی پست تأکید کرد که این طرح «گذشته از جنبه فناورانه، یک مأموریت انساندوستانه» است.
خدمات پست عشایری در ایران را میتوان همچون یک نوآوری اجتماعی برای اتصال مناطق دورافتاده به خدمات پایه، بازارها و منابع مالی دانست. با تشکلهای محلی و استفاده از فناوریهای ساده و کمهزینه، این سیستم می تواند امکان ارسال و توزیع بستهها، ارائه اطلاعات بازار به دامداران و عشایر، دسترسی به خدمات بانکی خرد و آموزشهای بهداشتی و دامداری را فراهم میکند و از طریق مدلهای مشارکتی و صندوقهای محلی پایداری مالی مییابد.
این طرح میتواند امنیت غذایی و معیشت خانوارهای عشایری را تقویت کرده، اشتغال محلی را توسعه دهد و از طریق تقویت ارتباطات بازار، کاهش هزینههای حملونقل و بهبود ثبت دادهها به افزایش شفافیت مالی و پاسخگویی به نیازهای جامعه کمک کند، هرچند برای موفقیت به زیرساختهای پایه مانند اینترنت نسبتاً پایدار، همکاری منسجم با نهادهای دولتی و خصوصی، و پذیرش فرهنگی جامعه عشایری و حفاظت از حریم خصوصی نیاز دارد.
چنین ارزیابی بینالمللی نشان میدهد که اجرای خدمات پست عشایری نهتنها یک پروژه فناورانه، بلکه اقدامی مؤثر در جهت کاهش نابرابری مکانی و افزایش کیفیت زندگی است؛ اقدامی که بهواسطه آن، نقش ایران در توسعه مدلهای نوین خدمترسانی به جمعیتهای متحرک در سطح منطقه برجستهتر شده است.
نتیجهگیری
مکانیزم خدمات پست عشایری مبتنی بر کدپستی پویا و تجارت الکترونیک، نمونهای موفق از تلفیق فناوری، برنامهریزی و عدالت اجتماعی است.
این طرح توانسته است ضمن تقویت ارتباطات و ایجاد دسترسی پایدار، ظرفیتهای اقتصادی عشایر را فعال کند و الگویی نو برای ارائه خدمات به جوامع مشابه در سطح بینالمللی ارائه دهد.
کسب جایزه نوآوری APPU 2025 نیز تأییدی بر این واقعیت است که نوآوری وقتی ارزشمند است که اثر ملموس بر زندگی مردم بگذارد؛ و پست عشایری دقیقاً در همین مسیر قدم برداشته است.
*مشاور و دستیار مدیرعامل شرکت ملی پست
