رشد شتابان فناوریهای پیشرفته در صنایع پالایشی و پتروشیمی ایران، طی هفت سال گذشته چهره جدیدی از اقتصاد انرژی کشور را رقم زده است؛ چهرهای که در آن، نانوکاتالیستهای بومی نقش محوری دارند و با اثرگذاری اقتصادی ۶۱۹ میلیون دلاری، از یک فناوری آزمایشگاهی به یک دارایی راهبردی در زنجیره ارزش سوخت تبدیل شدهاند.
به گزارش هیچ یک از ستاد ویژه توسعه فناوری نانو، در سالهایی نهچندان دور، بخش عمده کاتالیستهای مورد نیاز صنایع نفت و پتروشیمی ایران بهطور کامل از بازارهای خارجی تأمین میشد و همین موضوع، یکی از ریشههای وابستگی راهبردی کشور در زنجیره ارزش انرژی به شمار میرفت. اکنون اما طی یک دهه اخیر جریان بومیسازی نانوکاتالیستها به نقطهای رسیده که نهتنها واردات را به حداقل رسانده، بلکه با تولید ۴۵ محصول توسط ۱۰ شرکت ایرانی، زمینه شکلگیری یک مزیت اقتصادی پایدار را پدید آورده است.
فروش ۱۷۲ هزار میلیارد ریالی این محصولات از سال ۱۳۹۷ تا ۱۴۰۳، صادرات ۲۵ میلیون دلاری و صرفهجویی ارزی ۴۶۹ میلیون دلاری تنها بخشی از اثرگذاری اقتصادی این فناوری است. بهکارگیری این نانوکاتالیستها در پالایشگاههای اصلی کشور موجب افزایش تولید سوخت، کاهش ناترازی و تقویت بازیابی انرژی شده؛ بهگونهای که تنها یک نمونه بومی توانسته تولید بنزین را سالانه ۱۱۰ میلیون لیتر افزایش دهد.
تا حدود یک دهه پیش، تأمین کاتالیستهای مورد نیاز واحدهای پالایشگاهی کشور کاملاً به بازارهای خارجی وابسته بود. کاتالیستها به عنوان قلب واحدهای تبدیل و ارتقای کیفیت هیدروکربنها، از جمله حساسترین نهادههای تولید در صنایع نفت و پتروشیمی هستند و هرگونه وقفه یا محدودیت در واردات آنها، میتوانست کل خطوط تولید را به چالش بکشد. با آغاز برنامههای توسعه فناوری نانو در حوزه انرژی، روند بومیسازی این محصولات شتاب گرفت تا جایی که در سالهای اخیر، ۱۰ شرکت ایرانی موفق شدهاند ۴۵ محصول نانوکاتالیست را طراحی و تجاریسازی کنند. این تحول، نهفقط وابستگی وارداتی را کاهش داده، بلکه ساختار اقتصادی پالایشگاهها را نیز دگرگون کرده است.
براساس آمارهای تجمیعی، از سال ۱۳۹۷ تا پایان ۱۴۰۳ بیش از ۱۷۲ هزار میلیارد ریال معادل ۱۷.۲ همت از محل فروش نانوکاتالیستهای داخلی در صنایع پتروپالایشگاهی ایجاد شده است. این بازار داخلی البته تنها بخشی از اثرگذاری اقتصادی این محصولات را نشان میدهد. صادرات ۲۵ میلیون دلاری نانوکاتالیستهای ایرانی به دیگر کشورها بیانگر آن است که ایران نهتنها توانسته نیاز داخلی را تأمین کند، بلکه به جمع تأمینکنندگان منطقهای نیز وارد شده است.
اما شاید مهمترین بخش این دستاورد، صرفهجویی ارزی ناشی از کاهش واردات باشد. در سالهای اخیر، با جایگزینی نمونههای داخلی بهجای کاتالیستهای خارجی، مجموعاً حدود ۴۶۹ میلیون دلار صرفهجویی ارزی برای کشور رقم خورده است. این عدد زمانی اهمیت بیشتری پیدا میکند که بدانیم وابستگی به کاتالیستهای خارجی همواره یکی از نقاط آسیبپذیری راهبردی ایران در شرایط تحریم و نوسانات ارزی بوده است.
پالایشگاههای تهران، آبادان، تبریز، اصفهان، لاوان، ستاره خلیج فارس و شازند، همچنین مجتمعهای پتروشیمی از جمله کارون و بندر امام، اکنون از مصرفکنندگان اصلی نانوکاتالیستهای داخلی هستند. حضور این محصولات در چنین واحدهایی نشان میدهد که فناوری بومی از مرحله آزمایشگاهی فراتر رفته و به سطح استانداردهای عملیاتی کلاس جهانی رسیده است. این مسئله از منظر اقتصادی نیز اهمیت دوچندان دارد؛ زیرا عملکرد کاتالیست مستقیم بر راندمان واحد، مصرف انرژی، میزان بازیافت و حجم تولید اثر میگذارد.
نمونه شاخص این تحول، نانوکاتالیست واحد RCD در پالایشگاه شازند اراک است. این کاتالیست ایرانی که در اوایل سال ۱۴۰۲ جایگزین نمونه خارجی شد، افزون بر عملکرد بهتر، ۴۰ درصد ارزانتر از نمونه وارداتی بوده است. اما اثرگذاری اقتصادی آن به همینجا محدود نمیشود. بهدلیل طول عمر بیشتر نسبت به نمونه خارجی، این کاتالیست توانسته میزان تولید بنزین را در واحد مربوطه سالانه ۱۱۰ میلیون لیتر افزایش دهد. این افزایش تولید، در شرایطی که کشور با ناترازی سوخت و نیاز به واردات بنزین مواجه بوده، ارزش اقتصادی قابل توجهی ایجاد کرده است.
طبق برآوردها، صرفهجویی ارزی ناشی از کاهش واردات بنزین در دو سال ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳ با استفاده از همین یک کاتالیست، ۱۵۰ میلیون دلار بوده است. این عدد به تنهایی نشان میدهد که توسعه فناوریهای بومی تا چه اندازه میتواند در مدیریت منابع ملی و تقویت امنیت انرژی نقش داشته باشد.
افزون بر این، استفاده از نانوکاتالیستها باعث بهبود فرآیندهای تصفیه، کاهش مصرف انرژی در واحدهای تولیدی و ارتقای کیفیت محصولات نهایی میشود. این مزیتها در مقیاس صنعت نفت و پتروشیمی که سهم بالایی در اقتصاد ایران دارد، تأثیر گستردهای بر بهرهوری ملی دارد. بهبود شاخصهای انرژی در پالایشگاهها به معنای کاهش هزینههای عملیاتی، افزایش تولید فرآوردههای باارزش و کاهش هزینههای جانبی ناشی از توقف یا افت کیفیت فرآیندها است.
همچنین توسعه زنجیره تأمین داخلی کاتالیستها، زمینهساز اشتغال تخصصی، رشد شرکتهای دانشبنیان، توسعه آزمایشگاهها و تقویت چرخه تحقیق و توسعه در کشور شده است؛ بخشی که در بلندمدت، توان رقابتی ایران در بازار جهانی انرژی را افزایش میدهد.
برآیند این تحولات نشان میدهد که نانوکاتالیستهای ایرانی نهفقط یک فناوری پیشرفته، بلکه یک محرک اقتصادی و راهبردی در صنعت انرژی هستند. از اثرگذاری ۶۱۹ میلیون دلاری تا صرفهجویی ارزی گسترده، از افزایش تولید بنزین تا ورود به بازار صادراتی، همگی بیانگر آن است که اقتصاد انرژی ایران در مسیر جدیدی از خودکفایی و رشد فناورانه قرار گرفته است.
