چگونه سرمایه‌داری تهاجمی از بحران جهانی غذا سود می‌برد

به گزارش هیچ یک _ حسین شیرزاد، تحلیلگر مسائل توسعه کشاورزی در یادداشتی اختصاصی برای خبرگزاری مهر نوشت، بازار جهانی بذر و مواد شیمیایی کشاورزی تحت سلطه ۴ غول است که ۶۰ تا ۷۰ درصد آن را کنترل می‌کنند.

امپراتوران بذر و مواد شیمیایی کشاورزی

شرکت بایر که مونسانتو را خریداری کرد، گردش مالی ۱۱۶ میلیارد دلار آمریکا را در سال ۲۰۲۳ میلادی در میان ۲۰ سهامدار برتر، ونگارد (با سه صندوق سرمایه‌گذاری) و مؤسسه بلک راک اکویتی دیوند قرار دارند.

بایر شرکتی است که آسپرین و هروئین را برای جامعه انسانی به ارمغان آورد. این شرکت که هروئین را به عنوان علامت تجاری ثبت کرده بود، دهه‌ها آن را به عنوان داروی سرفه برای کودکان با این پیام اطمینان‌بخش که بدون عوارض جانبی است، به بازار عرضه کردبایر شرکتی است که آسپرین و هروئین را برای جامعه انسانی به ارمغان آورد. این شرکت که هروئین را به عنوان علامت تجاری ثبت کرده بود، دهه‌ها آن را به عنوان داروی سرفه برای کودکان با این پیام اطمینان‌بخش که بدون عوارض جانبی است، به بازار عرضه کرد. در طول جنگ جهانی دوم، بایر سلاح‌های شیمیایی مانند گاز کلر تولید کرد. این شرکت به عنوان بخشی از یک شرکت بزرگ به نام IG Farben، یکی از بزرگترین حامیان مالی حزب نازی بود. این شرکت با نازی‌ها در آزمایش‌های علمی همکاری می‌کرد و از ده‌ها هزار زندانی اردوگاه‌های مرگ به عنوان نیروی کار برده برای کارخانه‌های خود استفاده می‌کرد.

شرکت باسف که شرکت بلک راک بزرگترین سرمایه‌گذار آن است، در میان حدود ۹۰۰ هزار سرمایه‌گذار دیگر گردش مالی ۶۸.۹ میلیارد دلار (۲۰۲۳) دارد. شرکت باسف BASF یکی دیگر از شرکت‌های آلمانی است و مانند بایر بخشی از IG Farben بود. این شرکت مسئول معرفی رنگ‌های قطران زغال سنگ به بازار و همچنین کودهای مصنوعی و آمونیاک است و در سال ۲۰۰۵، زمانی که تمرکز کمپین‌ها بر مونسانتو افزایش یافته بود، سومین فروشنده بزرگ آفت‌کش‌ها در جهان بود. امروزه این شرکت سبد متنوعی از مواد شیمیایی، پلاستیک، محصولات با عملکرد بالا، نفت و گاز و همچنین مواد شیمیایی کشاورزی و محصولات تراریخته دارد.

شرکت کورتوا، حاصل ادغام داو آگروساینس و دوپونت پایونیر، با درآمد ۱۷.۲ میلیارد دلار آمریکا (۲۰۲۳) است. سه سهامدار برتر آن عبارتند از ونگارد فیدوچیری تراست، بلک‌راک ادوایزرز ال‌ال‌سی و استیت استریت کو. ال‌ال‌سی؛ شرکت داو بزرگترین شرکت شیمیایی در ایالات متحده است و در طول سال‌ها، ناپالم، یونون فوم و دیوکسین‌ها را برای ما به ارمغان آورده است. این شرکت – از طریق شرکت تابعه خود، یونیون کارباید – مسئول فاجعه بوپال در هند در سال ۱۹۸۴ بود، زمانی که هزاران نفر بر اثر نشت ۲۷ تن متیل ایزوسیانات از کارخانه آفت‌کش‌های یونیون کارباید خفه شدند. داو هرگز مسئولیت این فاجعه را نپذیرفته است.

شرکت دوپونت با تولید باروت و مواد منفجره در ایالات متحده آغاز به کار کرد. این شرکت سلفون، نایلون، لیکرا و لوسیت را به ما هدیه داده است. همچنین تفلون (مواد شیمیایی سمی پرفلورینه که اکنون هر گوشه‌ای از جهان را آلوده می‌کنند)، CFCها (که مسئول تخریب تقریبی لایه ازن هستند) و بطری‌های پلاستیکی که اقیانوس‌های ما را آلوده می‌کنند، اختراع این شرکت استشرکت دوپونت (DuPont) با تولید باروت و مواد منفجره در ایالات متحده آغاز به کار کرد. این شرکت سلفون، نایلون، لیکرا و لوسیت را به ما هدیه داده است. همچنین تفلون (مواد شیمیایی سمی پرفلورینه که اکنون هر گوشه‌ای از جهان را آلوده می‌کنند)، CFCها (که مسئول تخریب تقریبی لایه ازن هستند) و بطری‌های پلاستیکی که اقیانوس‌های ما را آلوده می‌کنند، اختراع کرده است. دوپونت همچنین سرب نابودکننده مغز را در بنزین ما قرار داد و همچنین اولین کارخانه تولید پلوتونیوم جهان را طراحی، ساخت و راه‌اندازی کرد.

شرکت ChemChina که Syngenta را خریداری کرد، در سال ۲۰۲۳ درآمدی معادل ۳۲۶.۷۵ میلیارد ین چین (۴۵.۲۵ میلیارد دلار آمریکا) داشت. این شرکت تنها یک سهامدار دارد، شرکت دولتی چین (PRC) Sinochem. سینجنتا شرکت نسبتاً جدیدی است که در سال ۲۰۰۰ با ادغام شرکت‌های نووارتیس اگریبیزنس و زنکا آگروشیمیالز تشکیل شد. این شرکت تولیدکننده حشره‌کش بسیار سمی پاراکوات و فناوری ننگین (و اکنون ممنوع) «ترمیناتور» است که محصولاتی تولید می‌کند که بذر استریل تولید می‌کنند و کشاورزان را مجبور می‌کند هر ساله بذرهای جدید را از شرکت‌های بذر بیوتکنولوژی خریداری کنند. با این حال، فوری‌ترین تهدیدی که سینجنتا ایجاد می‌کند، روش‌هایی است که از تکنیک‌های بازاریابی مدرن برای پیشبرد دستور کار بیوتکنولوژی در جهان استفاده می‌کند. بهترین نمونه از این، نحوه همکاری این شرکت در پروژه‌ای برای اهدای رایگان برنج غنی شده با ویتامین A («برنج طلایی») به کشاورزان در کشورهای جنوب جهان است.

بزرگان کودها و مکمل‌های کشاورزی

کود یک نهاده کلیدی در تولید مواد غذایی، به ویژه برای غلات اصلی است، بنابراین افزایش قیمت‌ها می‌تواند بر عرضه مواد غذایی تأثیر بگذارد.

اگر کشاورزان به دلیل هزینه‌های بالاتر، استفاده از کود را محدود کنند، عملکرد آنها کاهش می‌یابد. کودها به نوبه خود بیانگر یک بازار جهانی بزرگ هستند که بین سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ از ۱۷۰.۴ میلیارد دلار به ۱۹۲.۵ میلیارد دلار آمریکا در حال رشد است؛ البته تحت سلطه چند غولاگر کشاورزان به دلیل هزینه‌های بالاتر، استفاده از کود را محدود کنند، عملکرد آنها کاهش می‌یابد. کودها به نوبه خود بیانگر یک بازار جهانی بزرگ هستند که بین سال‌های ۲۰۲۲ و ۲۰۲۳ از ۱۷۰.۴ میلیارد دلار به ۱۹۲.۵ میلیارد دلار آمریکا در حال رشد است؛ البته تحت سلطه چند غول.

به این ۴ غول باید چند شرکت دیگر نیز اضافه کرد:

– نوترین (کانادا)، ۲۹ میلیارد دلار آمریکا درآمد در سال ۲۰۲۳ داشت. بلک‌راک و ونگارد از جمله سرمایه‌گذاران برتر آن هستند.

– یارا اینترنشنال ASA (نروژ) با گردش مالی ۱۵.۴ میلیارد دلار آمریکا در سال ۲۰۲۳ که سهامداران اصلی صندوق‌های سرمایه‌گذاری نروژی و اروپایی هستند.

– شرکت موزائیک با ۱۳.۷ میلیارد دلار آمریکا درآمد در سال ۲۰۲۳ است. ونگارد، بلک راک، استیت استریت و ژئود در میان ۷ سهامدار برتر آن هستند.

– گروه ICL (اسرائیل)، ۷.۵ میلیارد دلار آمریکا درآمد در سال ۲۰۲۳ داشت و ونگارد رتبه هفتم را در بین سهامداران دارد.

-هولدینگ Sociedad Quimica y Minera de Chile SA ، ۷.۵ میلیارد دلار در سال ۲۰۲۳ درآمد که استریت ششمین سهامدار بزرگ آن است.

– شرکت CF Industries Holdings با درآمد ۶.۶ میلیارد دلار آمریکا و ۱.۵ میلیارد دلار سود خالص در سال ۲۰۲۳ شرکت دیگر است. گروه ونگارد و بلک راک دو سهامدار برتر، استیت استریت در جایگاه چهارم و ژئود در جایگاه هشتم هستند.

در همین حال، طبق گزارش گروه ETC، در بخش ماشین‌آلات کشاورزی، ۴ شرکت برتر مستقر در ایالات متحده، اروپا و ژاپن، تا سال ۲۰۲۳، ۴۳ درصد از بازار را در اختیار دارند. به طور مشابه، در صنعت داروسازی حیوانات، ۴ شرکت بزرگ مستقر در ایالات متحده و آلمان، ۴۹ درصد از بازار را در اختیار دارند. تمرکز کمتری، اما همچنان قابل توجه، در بخش کودهای مصنوعی وجود دارد، به طوری که ۴ شرکت برتر یک چهارم بازار را در اختیار دارند.

بازار جهانی مواد غذایی در دست ۱۰ شرکت فراملی

گروه ETC گزارش داد ۱۰ شرکت برتر فراملی از ایالات متحده، سوئیس، برزیل، بلژیک و فرانسه ۳۴ درصد از بازار جهانی فرآوری مواد غذایی و آشامیدنی را کنترل می‌کنندگروه ETC همچنین گزارش داد که ۱۰ شرکت برتر فراملی از ایالات متحده، سوئیس، برزیل، بلژیک و فرانسه ۳۴ درصد از بازار جهانی فرآوری مواد غذایی و آشامیدنی را کنترل می‌کنند. ۵۷ درصد از کل فروش ۱۰ شرکت برتر، متعلق به شرکت‌های فراملی مستقر در ایالات متحده است. در خرده‌فروشی مواد غذایی، شرکت‌های فراملی مستقر در ایالات متحده ۴۷ درصد از کل فروش ۱۰ شرکت برتر را تشکیل می‌دهند و والمارت تقریباً ۳۰ درصد از این فروش را به خود اختصاص داده است.

جهانی شدن زنجیره‌های تأمین کشاورزی-غذایی که توسط تأمین مالی کشاورزی بین‌المللی تعیین و طبق گزارش سال ۲۰۲۳ توسط آکسفام با عنوان «سود بردن از درد»، میلیاردرهای مواد غذایی شاهد افزایش تقریبی ۴۵ درصدی ثروت جمعی خود در طول ۲ سال گذشته بوده‌اند، در مجموع ۳۲۸ میلیارد پوند به سود آنها اضافه شده است. همانند شرکت‌های انرژی، میلیاردرهای مواد غذایی نیز شاهد افزایش ثروت خود به میزان یک میلیارد دلار در هر دو روز بین سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۲ بوده‌اند.

بحران غذایی و نقش غول‌های کشاورزی

این افزایش سود عمدتاً ناشی از تریلیون‌ها دلاری بود که دولت‌های ملی برای جلوگیری از فروپاشی اقتصادهای خود به آن تزریق کرده‌اند. این امر عوارض جانبی ناخواسته‌ای مانند افزایش قیمت دارایی‌های کلیدی مانند غذا را به همراه داشته است. با نگاهی به ارقام، متوجه می‌شوید که تعداد شرکت‌هایی که چند دهه پیش صنعت گندم را کنترل می‌کردند، نسبتاً کم بود، اما به هیچ وجه به کوچکی امروز نبوده است.

ما اکنون در بحبوحه یک بحران بزرگ غذایی در سراسر جهان هستیم که با افزایش گرسنگی در بستر شکنندگی فزاینده زیست‌محیطی مشخص می‌شود. این بحران غذایی را باید به عنوان بخشی از یک بحران چندگانه گسترده‌تر در نظر گرفت که در آن وضعیت اضطراری آب و هوا با بحران اقتصادی و بدهی، پیامدهای بحران سلامت و بحران ژئوپلیتیک در هم تنیده شده است. همچنین اینکه بحران‌های مختلف را نمی‌توان به راحتی از هم جدا کرد، نشان دهنده ماهیت بهم پیوسته و همپوشانی سیستم‌های اقتصادی، زیست‌محیطی، سلامت و ژئوپلیتیک معاصر است.

با نگاهی به ارقام، متوجه می‌شوید که تعداد شرکت‌هایی که چند دهه پیش صنعت گندم را کنترل می‌کردند، نسبتاً کم بود، اما به هیچ وجه به کوچکی امروز نبوده است. ما اکنون در بحبوحه یک بحران بزرگ غذایی در سراسر جهان هستیم که با افزایش گرسنگی در بستر شکنندگی فزاینده زیست‌محیطی مشخص می‌شود. این بحران غذایی را باید به عنوان بخشی از یک بحران چندگانه گسترده‌تر در نظر گرفت

بوروکرات‌های تحت خدمت آن، با انبوهی از توافق‌نامه‌های تجارت آزاد بدون بندهای متقابل، اجرا می‌شود نه تنها پایان کشاورزی خرده مالکی، بلکه پایان حاکمیت غذایی کشاورزان را نیز رقم می‌زند. توزیع سازمان‌یافته در مقیاس بزرگ، خود بخشی از این سیستم است که از طریق آن مصرف‌کنندگان به تدریج توانایی انتخاب غذای محلی را از دست می‌دهند. تنها چیزی که در قفسه‌ها پیدا می‌شود، مناسب‌ترین برای تجارت کشاورزی است.

در حال حاضر تعداد انگشت‌شماری از شرکت‌های فراملی قدرتمند بر بازارهای غلات به شدت مالی‌شده تسلط دارند. نقش بیش از حد تعداد کمی از بازیگران قدرتمند شرکتی و مالی در این بازارها به این معنی است که اختلالات می‌تواند منجر به نوسانات شدید قیمت شود. این نوسانات چشمگیر، هم بر توانایی مردم در دسترسی و خرید مواد غذایی و هم بر توانایی تولیدکنندگان در دسترسی به نهاده‌های کشاورزی مانند بذر، آفت‌کش‌ها و کودها تأثیر می‌گذارد.

بازارهای مواد غذایی کشاورزی مالی‌شده از اواسط دهه ۱۸۰۰، همزمان با ظهور روش‌های تولید صنعتی و افزایش تجارت جهانی محصولات اساسی، بر سیستم جهانی مواد غذایی کشاورزی تسلط یافتند. امروزه، بازارهای آتی مالی‌شده به سرمایه‌گذاران این امکان را می‌دهند که سودهای هنگفتی را از تجارت غلات به دست آورند، اما این بازارها مستعد نوسانات شدید قیمت مواد غذایی هستند. از آنجایی که تعداد نسبتاً کمی از بازیگران مالی بزرگ در حال سفته‌بازی روی غلات هستند، این بازارها مستعد نوسانات بوده، به ویژه هنگامی که این سرمایه‌گذاران دقیقاً در نقطه‌ای که سیستم غذایی بیشترین خطر را دارد، به بازارهای آتی کالا هجوم می‌آورند. دهه‌های اخیر شاهد تضعیف قوانین مربوط به سرمایه‌گذاری مالی در این بازارها بوده‌ایم. نتیجه این بوده است که همزمان با افزایش قیمت‌ها، تعداد فزاینده‌ای از سرمایه‌گذاران، از شرکت‌های مدیریت دارایی گرفته تا صندوق‌های پوشش ریسک و صندوق‌های بازنشستگی، به بازارهای کالاهای کشاورزی هجوم آورده‌اند و قیمت غلات را بیشتر افزایش داده‌اند.

شرکت‌های بزرگ فراملی همچنین در اواسط تا اواخر دهه ۱۸۰۰ میلادی در هر دو صنعت تجارت غلات و نهاده‌های کشاورزی به تسلط رسیدند و این بخش‌های سیستم غذایی از آن زمان تاکنون بسیار متمرکز باقی مانده‌اند. شرکت‌های ABCD -آرچر دنیلز، بانج، کارگیلز و لوئیس دریفوس – ۵۰ تا ۷۰ درصد از تجارت جهانی غلات، به علاوه بخش‌های قابل توجهی از زنجیره فرآوری مواد غذایی را کنترل می‌کنند. این شرکت‌ها در سال‌های اخیر، با افزایش شدید قیمت مواد غذایی، سودهای بی‌سابقه‌ای را به دست آورده‌اند. این تنها یکی از نمونه‌هایی است که نشان می‌دهد چگونه سرمایه داری تهاجمی مستقیماً از بحران جهانی غذا سود می‌برد.