حیات‌وحش در کش و قوس خشکسالی

گروه جامعه هیچ یک  – ایران پنجمین سال خشک خود را در حالی سپری کرد و وارد ششمین خشکسالی شد که به گفته برخی مسوولان این روند خشکی یکی از شدیدترین خشکسالی ها در منطقه خاورمیانه بوده است، بر اساس داده‌های سازمان هواشناسی کشور تا ۳۱ شهریور ۱۴۰۴ یعنی آخرین روز سال آبی گذشته، میزان بارش‌ها در کشور نسبت به دوره بلندمدت ۳۹.۴ درصد کاهش یافته است اما مساله به همین ختم نمی شود، هواشناسی اعلام کرد که فعلا در استان های مختلف کشور به ویژه تهران خبری از باران نیست، البته در استان های شمالی کم و بیش شاهد بارندگی هستیم.

با این حساب، بدحالی بارش ها همچنان ادامه دارد، بنابر پیش بینی مراجع بین المللی و سازمان هواشناسی کشور، پاییز سختی خواهیم داشت و بارش ها کمتر از نرمال خواهد بود، بدتر اینکه ۳۰ استان کشور در سال آبی گذشته با کاهش بارش همراه بودند که سیستان و بلوچستان با کاهش ۸۵ درصدی در صدر آنها قرار دارد و استان های هرمزگان با ۷۲ درصد، یزد با ۶۳ درصد، خوزستان با ۵۷ درصد و کهگیلویه و بویراحمد با ۵۳ درصد بیشترین کاهش بارش ها را داشتند.

مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی اعلام کرد که منطقه خاورمیانه با خشکسالی‌های شدید و کاهش منابع آب روبه‌رو شده است و خشکسالی سال آبی گذشته (۱۴۰۳-۱۴۰۴) یکی از شدیدترین خشکسالی‌ها، همراه با دمای بیش از نرمال در ایران و منطقه، سبب خشکی بیش از پیش اغلب مناطق ایران و خاورمیانه شد.

حالا هم که سازمان هواشناسی اعلام کرده تا نیمه آذرماه منتظر بارندگی به ویژه در تهران نباشیم اگر هم بارندگی رخ دهد امیدواریم حداقل در حد نرمال باشد، این خشکی و کم بارشی نه تنها برای انسان ها بلکه برای حیات وحش هم دردساز خواهد شد، چون در این شرایط منابع آبی در طبیعت از دست می رود و گونه ها برای تهیه آب برای خود و فرزندانشان با مشکل مواجه می شوند، از سوی دیگر غریزه طبیعی آنها را به سمت منابع آبی که وجود دارد می کشاند اینجاست که جانشان در خطر می افتد چون در چنین شرایطی منابع آبی موجود در محل زندگی انسان ها یافت می شود بنابراین به مناطق مسکونی نزدیک می شوند.

این یک بخش ماجراست، جنبه دیگر آن این است که گونه هایی که فرزندانشان کوچکند و نیاز به مراقبت مداوم دارند مجبورند برای تهیه آب و غذا ساعت ها آنها را تنها بگذارند که در این شرایط بچه ها کاملا بی دفاع می شوند و هر خطری آنها را تهدید می کند، کارشناسان معتقدند در این وضعیت حیات وحش نمی تواند به تنهایی از عهده این مشکل بر آید و نیازمند کمک و دخالت صحیح انسان هاست، معتقدند که در شرایط فعلی تنها نسخه موجود برای مقابله با خشکسالی، آبرسانی هدفمند است، روشی که بسته به موقعیت جغرافیایی و نوع زیستگاه، باید به‌صورت اختصاصی طراحی و اجرا شود.

اصغر مبارکی کارشناس دفتر حیات وحش در این باره به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: بر اساس گزارش اخیر اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت (IUCN)، اکوسیستم‌های آب شیرین در جهان در بدترین وضعیت حفاظتی نسبت به سایر زیستگاه‌ها قرار دارد، این اکوسیستم‌ها که شامل رودخانه‌ها، تالاب‌ها و منابع آبی سطحی هستند، به شدت تحت تأثیر خشکسالی، کاهش بارندگی و تغییرات اقلیمی قرار گرفته‌اند.

وی افزود: در ایران، تالاب‌هایی چون پریشان، هامون و بختگان به عنوان نمونه‌هایی از اکوسیستم‌های آب شیرین، طی سال‌های اخیر با بحران شدید کم‌آبی مواجه شده‌اند، این شرایط منجر به نابودی گسترده زیستگاه‌ها و کاهش چشمگیر تنوع زیستی شده است، گونه‌هایی مانند دوزیستان و ماهی‌ها که وابستگی کامل به منابع آبی دارند، در معرض خطر جدی انقراض قرار گرفته‌اند، همچنین پرندگان آبزی و کنارآبزی نیز از این بحران بی‌نصیب نمانده‌اند.

وی ادامه داد: از سوی دیگر، گونه‌های خشکی‌زی نیز به دلیل وابستگی غیرمستقیم به منابع آبی، با تهدیدات جدی مواجه هستند، آبشخورهای طبیعی در مناطق کوهستانی که زیستگاه گونه‌هایی چون کل، بز، قوچ و میش هستند، همچنین دشت‌هایی که آهو در آن‌ها زندگی می‌کند، به دلیل خشکسالی و کاهش بارش‌ها خشک شده‌اند، این روند ادامه حیات بسیاری از گونه‌ها را با چالش جدی روبه‌رو کرده است.

مبارکی تاکید کرد: کارشناسان هشدار می‌دهند که از دست رفتن تنوع زیستی در اکوسیستم‌های آب شیرین، تنها یک آسیب محیط‌زیستی نیست، بلکه تهدیدی جدی برای پایداری زیست‌محیطی و امنیت اکولوژیکی کشورها محسوب می‌شود.

خشکسالی و بحران اکولوژیکی، زنجیره حیات در معرض فروپاشی

وی افزود: با ادامه روند خشکسالی در مناطق مختلف کشور، پیامدهای زیست‌محیطی آن روز به روز گسترده‌تر می‌شود، یکی از مهم‌ترین آثار این بحران، کاهش شدید منابع آبی است که موجب نزدیکی گونه‌های جانوری به مناطق مسکونی در جست‌وجوی آب و بقای زیستی شده است.

مبارکی ادامه داد: علاوه بر تهدید مستقیم زیستگاه‌ها، خشکسالی منجر به نابودی پوشش گیاهی و در نتیجه اختلال در زنجیره غذایی اکوسیستم‌ها شده است، نبود منابع غذایی، کاهش جمعیت علفخواران و از بین رفتن پناهگاه‌های طبیعی برای گونه‌های مختلف را در پی داشته است، این وضعیت به‌ویژه برای گونه‌هایی با زیستگاه‌های خرد مانند خزندگان که به شرایط زیستی بسیار خاصی وابسته‌اند، تهدیدی جدی محسوب می‌شود.

کارشناس دفتر حیات وحش اظهار کرد: کارشناسان هشدار می‌دهند که خشکسالی تأثیر مستقیمی بر فرآیند زادآوری گونه‌ها دارد، به‌ عنوان نمونه، دوزیستان و ماهیان که وابستگی کامل به منابع آبی دارند، با کاهش شدید جمعیت مواجه شده‌اند، نبود آب و تغذیه مناسب، توانایی جفت‌گیری، زایمان و پرورش نوزادان را در بسیاری از گونه‌ها مختل کرده است.

وی گفت: از منظر فیزیولوژیکی نیز، خشکسالی بر سلامت و توان تولیدمثل حیوانات تأثیرگذار است، برای مثال در شرایطی که مادران گونه‌هایی مانند میش با کمبود آب و غذا مواجه‌اند، ناچارند برای تأمین منابع، نوزادان خود را تنها بگذارند که این امر خطرات جدی برای بقای نسل به همراه دارد، این روند در میان گوشتخواران و پرندگان نیز مشاهده شده و زنده‌مانی موالید را با چالش مواجه کرده است.

مبارکی افزود: همچنین، کاهش منابع غذایی می‌تواند بر پدیده چندقلوزایی در گونه‌هایی مانند قوچ و میش تأثیر منفی بگذارد چرا که این نوع زادآوری تنها در شرایط جسمی مطلوب و تغذیه کافی رخ می‌دهد.

وی تاکید کرد: با ادامه روند خشکسالی و کاهش بارندگی در نقاط مختلف کشور، تالاب‌های بسیاری در حال خشک شدن هستند، کاهش شدید منابع آبی موجب شده تا سدها نیز ذخایر خود را از دست بدهند، وضعیت بحرانی دریاچه ارومیه نمونه‌ای بارز از این بحران است که منجر به مهاجرت یا نابودی گونه‌های پرندگان، از جمله فلامینگوها، شده است.

مبارکی گفت: در استان سیستان و بلوچستان، بیش از یک سال و نیم است که بارندگی مطلوبی گزارش نشده است، رودخانه‌ها و برکه‌های فصلی این منطقه به شدت تحت تأثیر قرار گرفته‌اند و حیات گونه‌هایی مانند کروکودیل‌ها را با خطر جدی مواجه کرده‌اند، کارشناسان هشدار می‌دهند که ادامه این روند می‌تواند منجر به انقراض این گونه‌ها شود.

کارشناس دفتر حیات وحش افزود: در زیستگاه‌های چهارپایان نیز بحران آب به شدت احساس می‌شود، بسیاری از این گونه‌ها وابسته به آبشخورهای طبیعی هستند که در شرایط فعلی یا خشک شده‌اند یا توسط جوامع محلی به‌صورت خودجوش احداث شده‌اند، سازمان حفاظت محیط زیست نیز با تخصیص اعتباراتی برای تأمین علوفه، تلاش دارد تا بخشی از نیازهای حیاتی این گونه‌ها را جبران کند، با این حال کارشناسان تأکید دارند که بدون مداخله انسانی، ادامه حیات برای بسیاری از گونه‌ها ممکن نخواهد بود.

تاثیر تغییر اقلیم بر اکوسیستم و حیات وحش

وی با اشاره به تأثیرات تغییر اقلیم گفت: ما از یک دهه قبل نسبت به این وضعیت هشدار داده بودیم، تغییرات اقلیمی به نقطه‌ای می‌رسد که همه چیز به هم می‌ریزد، اما متأسفانه معمولاً به موقع وارد عمل نمی‌شویم.

وی افزود: اکنون شاهد دامنه‌های دمایی غیرمتعارف، گرماهای شدید،بارش های ناگهانی و توفان های سهمگین هستیم که همگی به مرور زمان تأثیرات مخرب خود را بر اکوسیستم‌ها و حیات وحش می‌گذارند.

مبارکی گفت: کارشناسان تأکید دارند که تأمین آب برای حیات وحش نیازمند مداخله مستقیم انسانی است، بسته به نوع گونه و منطقه آسیب‌دیده، برنامه‌های متفاوتی باید اجرا شود، از زمان تأسیس سازمان حفاظت محیط زیست، احداث آبشخورها و چاه‌هایی با تلمبه‌های بادی از جمله اقدامات مرسوم بوده‌اند که امروزه کمتر مورد استفاده قرار می‌گیرند، اما همچنان نقش حیاتی در حفظ حیات وحش ایفا می‌کنند.

بحران خشکسالی؛ آبرسانی هدفمند، تنها راه نجات زیستگاه‌های حساس

کارشناس دفتر حیات وحش تاکید کرد: با تشدید خشکسالی و کاهش بارندگی در مناطق مختلف کشور، شناسایی زیستگاه‌هایی که از نظر تنوع گونه‌ای غنی و حساس هستند، به اولویت اصلی در مدیریت منابع طبیعی تبدیل شده است، ایجاد آبشخور در این مناطق می‌تواند نقش حیاتی در حفظ گونه‌های جانوری ایفا کند، چرا که تمامی گونه‌ها از جمله علفخواران، گوشتخواران و پرندگان به این منابع آبی وابسته می‌شوند.

وی ادامه داد: مقابله با شرایط بحرانی فعلی نیازمند مجموعه‌ای از اقدامات ترکیبی و مکمل است، بسته به شرایط منطقه، راهکارهایی مانند پمپاژ آب از چاه‌ها برای ایجاد آبشخور یا احداث آبشخورهای موقت در مناطق صعب‌العبور پیشنهاد شده‌اند، همچنین تأمین علوفه و غذارسانی به چهارپایان از جمله اقدامات دشوار اما ضروری است که نیازمند همکاری نهادهای مختلف دولتی و محلی خواهد بود.

مبارکی گفت: در این میان، نقش جوامع محلی بسیار پررنگ است، وابستگی گونه‌های جانوری به منابع آبی باعث شده تا این گونه‌ها به‌طور طبیعی به مناطقی که آب وجود دارد مهاجرت کنند، جوامع محلی با بهره‌گیری از دانش سنتی خود می‌توانند در تأمین منابع آبی دست‌ساز و مدیریت بحران نقش مؤثری ایفا کنند.

وی هشدار داد که این اقدامات نیازمند زیرساخت‌های لجستیکی گسترده است تا بتوان از مرحله بحرانی عبور کرد، هرچند برای گونه‌هایی مانند دوزیستان و ماهیان که وابستگی کامل به اکوسیستم‌های آبی دارند، امکان مداخله محدود است، اما در مناطقی که جمعیت‌های ایزوله از گونه‌های اندمیک وجود دارد، به‌ویژه ماهیان آب شیرین، حفاظت از زیستگاه‌ها باید در اولویت قرار گیرد.

به گفته وی، در شرایط فعلی تنها نسخه موجود برای مقابله با خشکسالی، آبرسانی هدفمند است، روشی که بسته به موقعیت جغرافیایی و نوع زیستگاه، باید به‌صورت اختصاصی طراحی و اجرا شود.