در نخستین سال خلافت امیرالمؤمنین علی(علیه‌السلام)، فتنه‌ای بزرگ در بصره شکل گرفت. نبردی که با ایستادگی سپاه حق به پایان رسید و نخستین آزمون حکومت علوی را رقم زد.
گروه فرهنگ و ادب – زهرا اسکندری: با رحلت پیامبر اکرم (ص)، دوران دشواری برای خاندان بنی‌هاشم آغاز شد؛ روزهایی که با مظلومیت، انزوا و فشار سیاسی همراه بود. از شهادت حضرت فاطمه‌زهرا (سلام‌الله‌علیها) تا خانه‌نشینی امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) و محروم ماندن آن حضرت از جایگاه خلافتی که پیامبر در غدیر خم به‌صراحت بر آن تأکید کرده بود، فضای جامعه اسلامی دچار دگرگونی عمیقی شد. فراموشی وصیت پیامبر (ص) و نادیده گرفتن واقعه غدیر، معادلات سیاسی و اجتماعی مدینه را به‌کلی تغییر داد.
امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) در آن زمان کودکی بیش نبود، اما از همان دوران شاهد سختی‌ها و رنج‌هایی شد که مسیر زندگی او و خاندانش را تحت تأثیر قرار داد. هنوز پیکر پیامبر (ص) به خاک سپرده نشده بود که جریان سقیفه بنی‌ساعده با اقدامی شتاب‌زده، امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) را از حق خود کنار گذاشت و ابوبکر را به‌عنوان خلیفه اعلام کرد. در پی آن، خانه حضرت علی (علیه‌السلام) مورد هجوم قرار گرفت و حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) بر اثر ضربات دشمنان به‌شدت مجروح شد و اندک‌زمانی بعد، در همان مظلومیت به شهادت رسید.
دوران سه خلیفه و انزوای امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)
با آغاز خلافت ابوبکر، زمین فدک که ملک شخصی حضرت زهرا (سلام‌الله‌علیها) بود غصب شد و کارگزاران او از آنجا بیرون رانده شدند. دو سال و چند ماه بعد، ابوبکر درگذشت و عمر بن خطاب به‌عنوان دومین خلیفه جانشین او شد. دوران خلافت عمر ده سال به طول انجامید و فتوحات متعددی در ایران، آذربایجان، عراق، مصر و شام صورت گرفت، اما در هیچ‌یک از این لشکرکشی‌ها اهل‌بیت پیامبر (ص) حضور نداشتند.
عمر در این دوران، یزید بن ابی‌سفیان را حاکم شام کرد و پس از مرگ او، پسرش معاویه را به‌جای وی نشاند؛ فردی که بعدها یکی از مخالفان جدی امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) شد. عمر سرانجام به‌دست ابولؤلؤ، مشهور به فیروز فارسی، کشته شد و پیش از مرگ، شورای شش‌نفره‌ای برای تعیین جانشین تشکیل داد. در این شورا امام علی (علیه‌السلام)، طلحه، زبیر، سعدبن‌ابی‌وقاص، عبدالرحمن‌بن‌عوف و عثمان حضور داشتند و در نهایت، خلافت به عثمان‌بن‌عفان از خاندان بنی‌امیه رسید.
زمینه‌های نارضایتی مردم از خلافت عثمان
با آغاز حکومت عثمان، نفوذ خاندان بنی‌امیه در ساختار سیاسی و اقتصادی جامعه گسترش یافت. عثمان در تقسیم بیت‌المال عدالت را رعایت نمی‌کرد و اموال عمومی را میان خویشاوندان خود تقسیم می‌نمود. او مناصب مهم را به افراد فاسد و بدنامی سپرد که در زمان پیامبر (ص) از مخالفان شناخته‌شده اسلام بودند. این سیاست‌ها نارضایتی گسترده‌ای در میان مسلمانان ایجاد کرد و موجی از اعتراض‌ها علیه حکومت او شکل گرفت.
در حالی‌که مردم از عملکرد عثمان ناراضی بودند، برخی از چهره‌های سرشناس از جمله طلحه و عایشه نیز در تحریک افکار عمومی علیه خلیفه نقش داشتند. با وجود این، امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) با وجود مخالفت با سیاست‌های عثمان، اجازه نداد قتل خلیفه به یک رویه در میان مسلمانان تبدیل شود. آن حضرت برای جلوگیری از هرج و مرج، فرزندان خود امام حسن و امام حسین (علیهماالسلام) را برای محافظت از عثمان فرستاد. با این حال، عثمان چهل روز در محاصره معترضان بود و سرانجام به دست گروهی ناشناس کشته شد.
پیکر او سه روز بر زمین ماند و سپس با وساطت امام علی (علیه‌السلام) در قبرستانی متعلق به یهودیان مدفون شد. پس از آن، معاویه با بهره‌گیری از فضای ملتهب جامعه، پیراهن خونین عثمان را به دست گرفت و خود را «منتقم خون عثمان» معرفی کرد.
آغاز خلافت امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)
پس از ۲۵ سال سکوت سیاسی، مردم مدینه به‌طور گسترده به خانه امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) آمدند و از او خواستند تا زمام امور را در دست گیرد. آن حضرت در ابتدا این درخواست را نپذیرفت و فرمود تا زمانی که در مسجد مدینه و در حضور مردم بیعت عمومی انجام نشود، حکومت را قبول نخواهد کرد.
پس از بیعت مردم، حضرت علی (علیه‌السلام) اصلاحات گسترده‌ای را آغاز کرد؛ از جمله تقسیم عادلانه بیت‌المال، بازگرداندن اموال غصب‌شده به بیت‌المال، و برکناری کارگزاران نالایق از جمله معاویه از حکومت شام. این تصمیمات گرچه در راستای عدالت اسلامی بود، اما منافع بسیاری از اصحاب نفوذ و اشراف قریش را به خطر انداخت و زمینه‌ساز فتنه‌ای تازه شد.
طلحه، زبیر و عایشه در مسیر بصره
طلحه و زبیر که در آغاز خلافت با امام علی (علیه‌السلام) بیعت کرده بودند، به‌زودی از آن حضرت درخواست حکومت یمن و عراق را کردند؛ اما امام با توجه به سوابق و انگیزه‌های شخصی آنان، این خواسته را نپذیرفت. این رد درخواست، آغاز دشمنی پنهان آنان با امام شد. طلحه و زبیر سپس به عایشه، همسر پیامبر (ص) و دختر ابوبکر، پیوستند. عایشه که در مکه اقامت داشت، با شعار «خون‌خواهی عثمان» سپاهی گرد آورد و از حمایت مالی و سیاسی معاویه برخوردار شد.
معاویه با بهره‌گیری از اختلافات داخلی، تلاش کرد این حرکت را در برابر حکومت عدل علوی تقویت کند. طلحه و زبیر و عایشه با همراهی گروهی از شورشیان به سمت بصره حرکت کردند تا پایگاهی نظامی علیه امام علی (علیه‌السلام) تشکیل دهند.
آمادگی کوفه و مخالفت ابوموسی اشعری
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) برای مقابله با این شورش، به سمت کوفه رفت و طی نامه‌ای از ابوموسی اشعری، حاکم وقت کوفه، خواست تا مردم را برای مقابله با فتنه‌گران آماده کند. اما ابوموسی به دستور امام عمل نکرد و با نمایندگان ایشان به مخالفت پرداخت.
در پی این نافرمانی، امام علی (علیه‌السلام) بار دیگر نمایندگانی را به کوفه فرستاد، اما ابوموسی گفت این جنگ را فتنه می‌داند و از مداخله خودداری می‌کند. سرانجام، حضرت امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) و عمار یاسر با فرمان برکناری ابوموسی به کوفه رفتند. آنان با قرائت نامه رسمی امام در مسجد، مردم را از حقیقت ماجرا آگاه کردند. با برکناری ابوموسی به دست مالک اشتر و خطبه روشنگرانه امام حسن (علیه‌السلام)، مردم کوفه آماده پیوستن به سپاه امیرالمؤمنین شدند.
رویارویی در بصره؛ آغاز جنگ جمل
سپاه عایشه پیش از سپاه امام علی (علیه‌السلام) به بصره رسید و کنترل شهر را در دست گرفت. نیروهای وفادار به امام را از میان بردند و شهر را به پادگان مخالفان حکومت علوی تبدیل کردند. عایشه در مرکز میدان، بر شتری سوار بود و از آن بالا سپاه خود را فرماندهی می‌کرد. به همین سبب، نبرد بصره بعدها به «جنگ جمل» شهرت یافت.
هنگامی که سپاه امام علی (علیه‌السلام) به بصره رسید، آن حضرت چندین بار برای جلوگیری از درگیری مستقیم، پیغام صلح فرستاد و از طرف مقابل خواست تا از ادامه شورش خودداری کند. زبیر با شنیدن سخنان امام، از جنگیدن پشیمان شد و میدان را ترک کرد، اما طلحه همچنان بر موضع خود باقی ماند.
فرمان امام برای متوقف کردن فتنه
با آغاز تیراندازی سپاه عایشه، جنگ شدت گرفت. تیرهای پی‌درپی به خیمه‌های سپاه امام اصابت کرد و بسیاری از یاران ایشان در همان ابتدا شهید شدند. اما روحیه استوار امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) سبب شد سپاه او تجدید قوا کند و با هدف پایان دادن به فتنه، به مرکز فرماندهی دشمن، یعنی محل قرار گرفتن شتر عایشه، حمله برد.
حضرت علی (علیه‌السلام) فرمان داد شتر را از پای درآورند، زیرا تا زمانی که آن حیوان برپا بود، سپاه مقابل دست از جنگ نمی‌کشید. امام نیزه خود را به پسرش محمد بن حنفیه سپرد تا به سوی شتر بتازد، اما مقاومت قبایل حامی عایشه بسیار شدید بود. پس از او، امام حسن (علیه‌السلام) وارد میدان شد و چون شیر خروشان به سوی شتر حمله کرد و با نیزه خود آن را از پا درآورد.
با زمین خوردن شتر، عایشه بر زمین افتاد و سپاه او که دیگر تکیه‌گاه خود را از دست داده بود، دچار آشفتگی شد. بسیاری از جنگجویان گریختند و نبرد به پایان رسید. در این میان، طلحه نیز به‌دست مروان حکم، داماد عثمان، با تیری زهرآلود کشته شد. او طلحه را قاتل عثمان می‌دانست.
پایان نبرد و پیامدهای سیاسی
جنگ جمل ساعاتی طول کشید و سرانجام با پیروزی سپاه امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) به پایان رسید. حضرت علی (علیه‌السلام) دستور داد با بازماندگان سپاه شکست‌خورده با رأفت رفتار شود و هیچ‌کس مورد تعرض قرار نگیرد. عایشه با احترام از میدان بیرون برده شد و پس از مدتی، به مدینه بازگردانده شد.
امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) حدود یک ماه در بصره اقامت داشت و در این مدت به بازسازی نظم اجتماعی و درمان مجروحان پرداخت. سپس به کوفه رفت و آن شهر را به‌عنوان مرکز خلافت اسلامی تعیین کرد. با این اقدام، کوفه به پایتخت جدید حکومت علوی تبدیل شد و مرکز تصمیم‌گیری‌های سیاسی و نظامی در سال‌های بعد گشت.
جنگ جمل نخستین نبرد داخلی بزرگ در تاریخ اسلام پس از رحلت پیامبر اکرم (ص) بود که ریشه در اختلافات سیاسی، اقتصادی و قبیله‌ای داشت. این واقعه نه‌تنها چهره واقعی بسیاری از مدعیان صحابه را آشکار کرد، بلکه نشان داد امیرالمؤمنین علی (علیه‌السلام) برای حفظ وحدت امت اسلامی تا چه اندازه از خود گذشتگی و بردباری نشان داد.
با پایان یافتن این جنگ، آرامش نسبی در جامعه برقرار شد، اما آثار اختلافات سیاسی همچنان باقی ماند و زمینه‌ساز جنگ‌های صفین و نهروان در سال‌های بعد گردید.
منبع:
_ «سبزترین امام» / علی شعیبی / انتشارات معارف
_ «پیشانی‌های پینه بسته» / کامران پارسی‌نژاد / انتشارات به‌نشر
