تهدیدات شناختی، گروگان کشمکش‌های سیاسی نشود

به گزارش هیچ یک _  با رشد و توسعه روزافزون علوم مختلف در دنیا، علمی جدید و چند رشته‌ای با عنوان علوم اعصاب شناختی (cognitive neuroscience) پدیدار شده که این علم در حوزه های مختلف زندگی انسان به ویژه حوزه امنیت تاثیر بسزایی داشته است.

علوم شناختی یک علم چند رشته‌ای و ترکیبی از علوم اعصاب، هوش مصنوعی و زبان شناسی است و به دنبال بررسی فرآیندهای شناختی سطح بالای مغز شامل حافظه، یادگیری، هیجان، توجه و البته تصمیم‌گیری است.

لذا یکی از کاربردهای اصلی علوم اعصاب شناختی در حوزه اطلاعات و امنیت ملی است به خصوص ترکیب این علم با ماشین باعث شده که اثرات آن روی سیستم های تشخیصی و تحلیلی شهروندان عادی جامعه، نیروهای نظامی و امنیتی و حتی نیروی دشمن تاثیرگذار باشد و کارشناسان معتقدند که سلاح ها و جنگ های آینده در دنیا تحت تاثیر تحولات این علم خواهد بود.

بر همین اساس در سال‌های اخیر اصطلاحات زیادی همچون جنگ مغزها، جنگ شناختی و جنگ سایبری در ادبیات امنیتی کشورها رایج و باعث شده که بسیاری از مراکز امنیتی در دنیا به خصوص کشورهای پیشرفته بودجه های بالایی به پروژه های علوم اعصاب شناختی (cognitive neuroscience) اختصاص دهند و این نشان از اهمیت این علم در حوزه های نظامی و امنیتی است.

حوزه ای که گویا هنوز در کشورمان به رسمیت شناخته نشده به اعتقاد بهروز ترک لادانی استاد دانشکده مهندسی کامپیوتر دانشگاه اصفهان و عضو شورای اجرایی و مسئول کمیته علمی انجمن رمز ایران، متاسفانه حوزه جنگ شناختی و مغزها درکشورمان اغلب از دیدگاه سیاسی، اجتماعی مورد بررسی قرار گرفته و تنها از این دیدگاه سعی در ارائه راه حل و کنترل اثرات مخرب آن داشته و نمود برخی از این راه‌حل‌ها را در موضوع فیلترینگ می‌توان مشاهده کرد.

تهدیدات شناختی را گروگان برخی کشمکش‌های سیاسی نکنیم

عضو شورای اجرایی و مسئول کمیته علمی انجمن رمز ایران که پژوهش جامعی در حوزه علوم اعصاب شناختی (cognitive neuroscience) دارد، در گفت و گو با خبرنگار گروه علمی ایرنا با اشاره به موضوع تهدیدات شناختی به دلیل اثرگذاری مشهود آن بر انسان ها و در نتیجه بر جامعه و اثرات سیاسی آن اذعان کرد: تا به حال در کشورمان دیدگاه علمی و جامعی نسبت به موضوع تهدیدات و امنیت شناختی شکل نگرفته است.

لادانی گفت: در حال حاضر دید روشن و کاملی از ابعاد مختلف موضوع و اتفاق نظر مشخص در زمینه ابعاد و عمق تهدیدات شناختی و هم طیف وسیع راه‌حل‌های متناظر قابل ارائه برای تامین امنیت شناختی اعم از راه‌حل‌های کنترل سلبی، کنترل ایجابی، کنترل هوشمند و روش های پایش و تحلیل وضعیت در بین متولیان و تصمیم گیران در این موضوع وجود ندارد.

وی، ضربه پذیری کشور از جنبه تهدیدات شناختی را به دلائل مختلف، بسیار بالا دانست و افزود: نمود عینی این تهدید و ضربه‌پذیری از آن را در اتفاقات سال ۱۴۰۱ به وضوح تجربه کردیم. متاسفانه تصمیم‌گیری صحیح مبتنی بر دانش و مصلحت کشور و ریل‌گذاری برای پیشرفت در تامین امنیت شناختی در حال حاضر یا اساساً در دستور کار نیست و یا گروگان برخی کشمکش های سیاسی، جناحی و فشار گروه‌های فکری مختلف است که عموماً مشرف به همه ابعاد موضوع نیستند.

استاد دانشکده مهندسی کامپیوتر دانشگاه اصفهان در ادامه ضمن تشریح ماهیت تهدیدات شناختی تاکیدکرد: ظهور و تقویت اثرگذاری تهدیدات شناختی در سال های اخیر با استفاده از فضای مجازی (فضای سایبر یا رایاسپهر) در ادبیات جامعه جهانی توسط نهادهای امنیتی، علمی و سیاست گذاری قدرت ‌های متخاصم مطرح شده و به شدت مورد توجه قرار گرفته است.

وی افزود: در این نوع مدرن از تهدیدات، ذهن انسان ها به صحنه عملیات تبدیل می شود و هدف آن است که نه تنها روی آنچه افراد هدف فکر می‌کنند، بلکه روی چگونگی تفکر آنان و در نهایت چگونگی عملکردشان اثرگذاری شود.

استاد تمام دانشکده مهندسی کامپیوتر، دانشگاه اصفهان با اشاره به نوع جدیدی از جنگ که حاصل به کارگیری تهدیدات شناختی در عرصه تقابل بین کشورها و یا قدرت های بین‌المللی است، افزود: به این نوع جدید جنگ، «جنگ شناختی» گفته می شود و معمولاً در آن علاوه بر عملیات اطلاعاتی، اشکال مختلفی از تخاصم از قبیل جنگ اقتصادی و تنازعات دیپلماتیک نیز با هم ادغام می شود به نحوی که با استفاده از مجموعه ای از ابزارهای ترکیبی راهی برای بی‌ثبات کردن و آسیب رساندن به طرف مقابل فراهم شود.

ظهور و تقویت اثرگذاری تهدیدات شناختی در سال های اخیر با استفاده از فضای مجازی (فضای سایبر یا رایاسپهر) در ادبیات جامعه جهانی توسط نهادهای امنیتی، علمی و سیاست گذاری قدرت ‌های متخاصم مطرح شده و به شدت مورد توجه قرار گرفته است.

نقش شبکه های اجتماعی و هوش مصنوعی در تقویت تهدیدات شناختی

عضو شورای اجرایی و مسئول کمیته علمی انجمن رمز ایران در ادامه با تأکید بر نقش فناوری شبکه‌های اجتماعی و هوش مصنوعی در تقویت این تهدیدات بیان کرد: اگرچه منشأ و میدان عملکرد اصلی تهدیدات شناختی، فضای رسانه‌ای است اما به دلیل قوت و وسعت یافتن کارکرد رسانه‌ای فضای مجازی در سال‌های اخیر به واسطه توسعه این فضا و به ویژه ظهور فناوری شبکه‌های اجتماعی و هوش مصنوعی، موضوع تهدیدات شناختی از منظر فضای مجازی نیز اهمیت فراوانی یافته است.

لادانی با بیان اینکه امروزه، شبکه‌های اجتماعی یکی از مهم‌ترین ابزارهای تأثیرگذاری بر ذهن و رفتار جامعه هستند، گفت: در کنار فعالیت روزافزون شبکه‌های اجتماعی، ظهور هوش مصنوعی، با وجود مزایای خارق‌العاده‌ای که ایجاد کرده و خواهد کرد، قوت و اثربخشی تهدیدات شناختی را تقویت کرده و در آینده وضع به مراتب بدتر خواهد شد.

وی ادامه داد: به همین دلیل استفاده از الگوریتم‌ها و مدل‌های هوش مصنوعی برای تولید انبوه محتوای جعلی، ایجاد بات‌های هوشمند و دستکاری احساسات جمعی، ضرورت رصد و مقابله هدفمند با این تهدیدات را دوچندان کرده است.

مسئول گروه تخصصی تهدیدات شناختی و امنیت نرم، با اشاره به اینکه میدان تهدیدات شناختی در فضای مجازی را نباید جدا از حوزه و مفاهیم سنتی امنیت در این فضا دانست، گفت: تهدیدات شناختی و جنگ شناختی در امتداد مجموعه تهدیدات سنتی فضای مجازی قرار می‌گیرند.

در کنار فعالیت روزافزون شبکه‌های اجتماعی، ظهور هوش مصنوعی، با وجود مزایای خارق‌العاده‌ای که ایجاد کرده و خواهد کرد، قوت و اثربخشی تهدیدات شناختی را تقویت کرده و در آینده وضع به مراتب بدتر خواهد شد.به گفته وی، در تهدیدات سنتی اغلب ماشین‌ها و تجهیزات ارتباطی و پردازشی مقصد حمله هستند و از آسیب‌پذیری‌های آنها برای انجام فرآیند حمله سوء‌استفاده می‌شود اما در سامانه‌های مدرن به ویژه سامانه‌های ارتباطی مردم محور (مثل شبکه‌های اجتماعی) انسان‌ها از حیث اثرپذیری و نحوه تعاملشان با دیگران جزء مهمی از کلان سامانه محسوب می‌شوند.

ضرورت تامین ابزارهای تامین امنیت نرم و شناختی

لادانی در ادامه با تاکید بر ضرورت تامین ابزارهای تامین امنیت نرم و شناختی، اظهارکرد: در سامانه های ارتباطی همچون شبکه‌های اجتماعی با سوءاستفاده از خطاهای ادارکی مغز انسان و بکارگیری مجموعه تکنیک‌های عملیات روانی، انواع حملات شناختی امکانپذیر شده است.

استاد دانشکده مهندسی کامپیوتر دانشگاه اصفهان افزود: برای مبارزه با این نوع حملات، توجه به لزوم فراهم آوردن فناوری‌های دفاعی برای اجتناب از بروز تهدیدات، تشخیص وجود تهدیدات، رفع آسیب‌پذیری‌ها، مقابله با تکنیک‌های سوءاستفاده از آسیب‌پذیری‌ها، خنثی کردن حملات و بازیابی بعد از حمله ضروری است.

وی تاکیدکرد: باید دقت کرد که امروز فناوری‌های مختلفی برای انجام حملات شناختی ایجاد شده و در حال بهره برداری و توسعه هستند که برخی از این فناوری ها شامل بکارگیری الگوریتم‌های هوشمند توصیه‌کننده و جهت‌دهنده در سکوهای شبکه اجتماعی متخاصم با هدف شکل‌دهی و دستکاری افکار عمومی، استفاده از جعل عمیق، ابزارهای تولید و انتشار خودکار شایعات، بات‌ها (برنامه‌های خودکار خاص‌منظوره) هوشمند، سایبورگ‌ها (شبه‌اندام‌های رایانه‌ای) و ترول‌ها (اختلال‌گران در فضای مجازی) است.

برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری برای تأمین امنیت نرم و شناختی

این کارشناس حوزه مهندسی نرم افزار با تاکید براینکه، نیازمند برنامه‌ریزی و سرمایه‌گذاری برای تأمین دانش، فناوری و ابزارهای دفاعی برای تامین امنیت نرم و شناختی هستیم، افزود: برخی از فناوری‌های دفاعی در این زمینه شامل سامانه‌های رصد و پایش شبکه‌های اجتماعی، تشخیص زودهنگام شایعات، واکنش به شایعات، بات‌های هوشمند مقابله با اطلاعات مخرب و سامانه‌های مدیریت عملیات امنیت نرم (Soft SOC) است.

به گفته لادانی، البته سرمایه‌گذاری جدی و حمایت از توسعه دانش، تعمیق فناوری و گسترش کاربرد سکوهای بومی شبکه اجتماعی به عنوان یک اصل دفاعی جدی نیز باید مد نظر قرار گیرد.

وی همچنین با تأکید بر ضرورت توجه به موضوع تهدیدات شناختی به عنوان یکی از زیرموضوعات بسیار مهم حوزه افتا (امنیت سایبری) در کشور، از سوی مسئولان و متولیان این حوزه و به رسمیت شناخته شدن و تبیین جایگاه و لزوم نگاه علمی به آن، افزود: از سال ۱۴۰۲ انجمن رمز ایران اولین گروه تخصصی تمرکز ویژه خود را با نام «گروه تخصصی تهدیدات شناختی و امنیت نرم» با هدف ایجاد بستری برای شناخت و تعامل بیشتر بین متخصصان و علاقه مندان این حوزه، ایجاد ارتباط و شبکه‌سازی بین متخصصان و تمرکز فعالیت‌ هایی که به صورت پراکنده در کشور در حال انجام است، تشکیل داده است.

برای مقابله با تهدیدات شناختی و سایبری چه باید کرد؟

عضو شورای اجرایی و مسئول کمیته علمی انجمن رمز ایران‌ با ارائه پیشنهادهایی کاربردی که می‌تواند در قالب برنامه‌های کوتاه مدت در حوزه امنیت سایبری اثرگذار باشد، افزود: تعیین جایگاه و سازوکار مشخص برای سیاست‌گذاری، جهت‌دهی و حمایت از فعالیت‌های علمی و فنی در این خصوص یکی از پیشنهادهاست که به نظر می‌رسد این موضوع می‌تواند به عنوان یک دستور کار مهم نهاد تازه تاسیس ستاد توسعه علوم و فناوری افتا قرار گیرد.

لادانی، تدوین برنامه راهبردی و نقشه راه مناسب مشتمل بر شناسایی ذی نفعان، ترسیم و تحلیل وضعیت موجود و مطلوب جهت دستیابی به افق روشنی از دستاوردها بدون اثرپذیری از حاشیه‌های غیرعلمی و برنامه‌ریزی برای حمایت و تقویت شرکت‌های دانش بنیان برای توسعه محصولات فناورانه مورد نیاز در حوزه مقابله با تهدیدات شناختی و امنیت نرم از قبیل سامانه‌های تحلیل کلان داده‌های اجتماعی، سامانه‌های مرتبط با هوش تهدیدات شناختی و مرکز عملیات امنیت شناختی، سامانه‌های نظارت و مدیریت هوشمند عملکرد سکوهای ارائه خدمات شبکه اجتماعی را از جمله موضوعاتی نام برد که توجه به آنها می تواند به عنوان سدی مقابل تهاجمات دشمنان در فضای مجازی عمل کند.

وی، برنامه ریزی و اقدام برای تقویت زیرساخت و خدمات شبکه های اجتماعی در حوزه های ملی و جهان اسلام با تاکید بر تدوین مدل های کسب و کار خوداتکا را از دیگر پیشنهادهایی ذکر کرد که در صورت اجرا، توان کشور برای مقابله با تهدیدات شناختی و امنیت نرم را افزایش می دهد.