در سال‌های اخیر، فشار بر منابع طبیعی مانند خاک و آب افزایش یافته و حفظ آن‌ها اهمیت دوچندانی پیدا کرده است. در این میان، نوعی کشاورزی با عنوان «حفاظتی» می‌تواند به‌عنوان راه‌حلی موثر مورد توجه قرار گیرد.
به گزارش هیچ یک _ رشد سریع جمعیت جهان و نیاز روزافزون به غذا باعث شده فشار مضاعفی بر منابع طبیعی وارد شود. استفاده نادرست از زمین‌های کشاورزی، روش‌های سنگین شخم‌زنی و بی‌توجهی به اصول پایدار باعث شده فرسایش خاک و کاهش کیفیت منابع آب به یک بحران تبدیل شود. با توجه به پیش‌بینی‌ها، جمعیت جهان تا سال ۱۴۱۴ خورشیدی از ۹ میلیارد نفر فراتر خواهد رفت و این یعنی تقاضا برای غذا به‌طور بی‌سابقه‌ای افزایش پیدا می‌کند. در چنین شرایطی، لازم است رویکردهای نوینی در کشاورزی به کار گرفته شوند که ضمن حفظ بهره‌وری، منابع طبیعی را هم محافظت کنند.
یکی از این رویکردها، کشاورزی حفاظتی است. این نوع کشاورزی با هدف استفاده بهینه از منابع و جلوگیری از تخریب خاک و آب معرفی شده و شامل روش‌هایی است مانند: کم کردن دستکاری خاک، باقی گذاشتن بقایای گیاهی روی زمین، و کاشت محصولات مختلف به صورت دوره‌ای (تناوب زراعی). در واقع، کشاورزی حفاظتی تلاش می‌کند خاک را زنده نگه دارد، فرسایش را کاهش دهد و وابستگی کشاورزان به سموم و کودهای شیمیایی را کمتر کند. همچنین، این روش می‌تواند در برابر خشکسالی و تغییرات اقلیمی مقاوم‌تر باشد. با وجود همه این مزایا، هنوز در بسیاری از نقاط جهان، از جمله ایران، کشاورزی حفاظتی به‌طور گسترده اجرایی نشده و با موانعی روبه‌روست.
رضا رحیم‌زاده، پژوهشگر مؤسسه تحقیقات کشاورزی دیم کشور وابسته به سازمان تحقیقات، آموزش و ترویج کشاورزی، همراه با سه همکار دیگر از همین مؤسسه، در همین خصوص پژوهشی را درباره موانع گسترش کشاورزی حفاظتی در اراضی دیم با محوریت استان آذربایجان شرقی انجام داده‌اند. این مطالعه با تمرکز بر دیدگاه‌ها و تجربیات کشاورزان، تلاش کرده تا دلایل کند بودن روند پذیرش این روش نوین کشاورزی در منطقه را شناسایی کند.
پژوهش میدانی در پنج شهرستان مراغه، هشترود، میانه، چاراویماق و اهر انجام شد. از طریق همکاری با کارشناسان محلی جهاد کشاورزی، ۵۳ کشاورز برای مصاحبه حضوری انتخاب شدند. اطلاعات مورد نیاز از طریق پرسش‌نامه‌ای تخصصی گردآوری شد. طراحی سوالات با مشورت کارشناسان و متخصصان کشاورزی دیم انجام شده بود تا اعتبار علمی داده‌ها تضمین شود. سپس نتایج این پرسش‌نامه‌ها با استفاده از نرم‌افزارهای آماری مورد بررسی قرار گرفت تا روابط بین عوامل مؤثر شناسایی شوند.
نتایج این تحقیق نشان دادند که بیشتر کشاورزان منطقه همچنان به روش‌های سنتی کشت و کار متکی هستند. تناوب زراعی به‌طور کامل اجرا نمی‌شود و به دلیل بالا بودن قیمت علوفه، بسیاری از کشاورزان ترجیح می‌دهند بقایای گیاهی (مثل کاه و کلش) را جمع‌آوری و بفروشند؛ در حالی که این بقایا نقش مهمی در حفاظت خاک دارند.
همچنین، کمبود ماشین‌آلات مخصوص کشاورزی حفاظتی و آگاهی پایین کشاورزان درباره این روش‌ها، از موانع اصلی پیشرفت آن در منطقه بوده است.
تحلیل داده‌ها همچنین نشان داد که در سال‌های ابتدایی اجرای کشاورزی حفاظتی، عملکرد محصولات ممکن است کمی کاهش یابد که همین مسئله باعث نگرانی کشاورزان می‌شود. بنابراین، برای ترغیب آن‌ها به اجرای این روش، نیاز به حمایت و مشوق‌های مالی وجود دارد. از طرف دیگر، عدم دسترسی به تجهیزات و ادوات مناسب نیز به عنوان یکی از دغدغه‌های اصلی کشاورزان شناسایی شد.
با توجه به سهم بالای گندم و جو در الگوی کشت منطقه، پژوهشگران پیشنهاد می‌کنند تنوع محصول در دیم‌زارها افزایش یابد. همچنین، نگه‌داشتن بقایای گیاهی در زمین می‌تواند به حفظ خاک و افزایش مواد آلی کمک کند. ایجاد مزارع الگویی، آموزش عملی کشاورزان، ارائه تسهیلات کم‌بهره برای خرید تجهیزات، و ایجاد بسته‌های حمایتی برای کاهش ریسک در سال‌های اولیه از جمله راهکارهایی است که این پژوهش برای توسعه کشاورزی حفاظتی پیشنهاد می‌دهد.
نتایج علمی و فنی این پژوهش در «دوفصلنامه زراعت دیم ایران» منتشر شده که وابسته به مؤسسه تحقیقات کشاورزی دیم کشور و انجمن علوم زراعت و اصلاح نباتات ایران است. این نشریه، یافته‌های علمی درباره کشاورزی دیم را با هدف بهبود تولید و پایداری منابع طبیعی منتشر می‌کند.
