مردی که به گردن ریاضیات حق زیادی دارد

جرج ساتن که برخی وی را پدر تاریخ علم می‌دانند در کتاب معروف خود مقدمه ای بر تاریخ علم، نیمه اول قرن نهم میلادی را «عصر خوارزمی» می‌نامد. کتاب حساب للهند خوارزمی چندین بار به لاتین برگردان و موجب تغییر دستگاه عددی اروپا از عددنویسی رومی به عددنویسی هندی‌عربی شد. عدد نویسی و حساب خوارزمی ۴ قرن پس از درگذشت وی به اروپا معرفی شد و گسترش آن تا قرن ۱۶ میلادی یعنی ۷ قرن بعد از خورزمی طول کشید.

زادگاه و زمان تولد خوارزمی

درباره سال تولد خوارزمی نظر واحدی وجود ندارد و عدد بین ۱۶۴ تا ۱۸۴ هجری قمری متفاوت است. زادگاه وی نیز مشخص نیست و از خوارزم تا نقطه ای بین دجله و فرات متغیر است. طبری تاریخدان مشهور می‌نویسد خورازمی از طریق اجداد و پدر و مادر خود به خوارزم می‌رسد.

طبری همچنین وی را زرتشتی می‌داند اما آنچه مسلم است خوارزمی در ادامه زندگی خود به اسلام گرویده است. چنانچه خوارزمی در کتاب جبر و المقابله خود می‌نویسد: «خدایی که محمد را روزگاری به پیامبری فرستاد که پیوند مردم با پیامبران گسسته شد و حق ناشناخته ماند… پیامبری که با آمدنش کوردلان بینا شدند و گمراهان از هلاکت رهایی یافتند… خدا بر محمد و خاندانش درود بفرستد.»

خلفای زمان خوارزمی

با روی کار آمدن عباسیان، ایرانیان که نقش اصلی را در پیروزی آنها داشتند برای اولین بار پست‌های مهمی را در دستگاه خلافت برعهده گرفتند. خلفای عباسی صرف نظر از خونریزی و جنایت تحت تاثیر علاقه ویژه وزرای ایرانی به علوم عقلی نظیر ریاضیات، پزشکی، فلسفه، ریاضیات و غیره، به‌تدریج به حمایت از علمای ایرانی پرداختند. هر چند سفاح نخستین خلیفه عباسی توجهی به علم نداشت؛ منصور خلیفه بعدی به تاسیس دارالحکمه پرداخت. منصور که بدون شور با ستاره شناسان کاری نمی‌کرد مشتاق طب و کیمیا و نجوم بود.

هارون زمانی به قدرت رسید که مسلمانان از طریق نهضت ترجمه با آثار یونیان و هندیان آشنا شده بودند و مترجمان بسیاری در دارالحکمه مشغول برگردان این کتب بودند. امین فرزند هارون ولی دوران خلافت کوتاهی داشت که آن هم به نبرد و خونریزی گذشت.

با روی کار آمدن مامون که بین ایرانیان بزرگ شده بود و به شدت تحت تاثیر آنها بود، توجه زیادی به دانش و پژوهش شد. سیر ترجمه آثار ایرانی، یونانی، هندی و غیره در دوره مامون سرعت زیادی به خود گرفت و دار الحکمه به صورت یک مرکز بزرگ علمی درآمد.

گفته می‌شود خوارزمی به هند فرستاده شد تا حساب هندی را بیاموزد. وی پس از بازگشت دو کتاب وزین حساب الهند و الجبر و المقابله را نوست. وی نتایجی را که یوناییان و هندیان به دست آورده بودند تلفیق کرد و مجموعه ای را به وجود آورد که تاثیری شگرف بر ریاضیات قرون وسطی گذاشت. همچنین خورازمی به بیزانس گسیل شد تا درباره غار اصحاب کهف پژوهش کند.

تاسیس جبر

کار شاق خوارزمی بنیانگذاری علم جبر بود. علمی جدا از علم هندسه که آن را جبر و مقابله نامید. آنچه امروزه جبر و معادله گفته می‌شود. با کمک این دانش او توانست معادلات درجه دوم را حل و راه را برای حل معادلات درجه دوم نیر مساعد کند.

آریستید مار پژوهشگر برجسته فرانسوی می‌نویسد: «یک موضوع تاریخی را امروزه نمی‌توان منکر شد. خوارزمی معلم واقعی ملل اروپایی جدید در علم جبر بوده است.»

البته طبق آثار به جا مانده،‌ ساکنین بابل و هند در عهد باستان به حل حالات خاصی از معادلات درجه دوم موفق شده بودند اما این راه حل‌ها اغلب برای رفع نیازهای روزمره شان بود نه در جهت گسترش دانش ریاضی. راه حل‌های آنان همچنین فاقد برهان‌های علمی بود.

نبوغ و خلاقیت خورازمی در سه چیز بود؛ این که همه معادلات درجه دوم عصر خود را بررسی می‌کند. روش حل هر یک را عرضه می‌کند. این روش‌ها را با کمک هندسه اثبات می‌کند. این سه مرحله علم جبر را تشکیل می‌دهد. جبر با ترجمه لاتین کتاب خوارزمی به اروپا رفت و دگرگونی عظیمی در علم ریاضیات بشر را موجب شد.

خوارزمی از دیدگاه ویل دورانت

ویل دورانت تاریخ نگار شهیر می‌نویسد: خورازمی در واقع در پنج دانش ادای سهم کرده است. ارقام موسوم به هندی را وارد جهان اسلام کرده است. جدول‌های نجومی را تکمیل کرده است. قدیمی‌ترین جدول‌های مثلثات شناخته شده را تنظیم کرده است. اولین دایره المعارف جغرافیایی جهان را با همکاری ۶۹ عالم دیگر (عالمان دربار مامون) نوشته است. در کتاب حساب جمع و معادله راه حل‌های تحلیلی و هندسی برای معادلات وضع کرده است.

یونسکو و خوارزمی

محمد خوارزمی حدود سال ۲۳۲ هجری قمری (مطابق با ۸۴۸ میلادی) درگذشت. سازمان فرهنگی ملل متحد (یونسکو) سال ۱۹۸۳ (۱۳۶۲) را به عنوان هزار و صد و پنجاهمین سال وفات خوارزمی برگزید و از کشورهای عضو سازمان یونسکو خواست در این سال به یاد خوارزمی، بنیانگذار فن جبر و واسطه غیر مستقیم پیوند ریاضیات هندی با ریاضیات یونانی در قلمرو دانش و فرهنگ اسلامی، مراسم بزرگداشتی برای او برگزار کنند.