منظومه «ظهر روز دهم» از معدود آثار ادبی درباره قیام عاشورا برای نوجوانان است که پس از چند دهه هنوز ارزش ادبی و محتوایی‌اش را حفظ کرده و ما در این یادداشت به ویژگی‌ها و اهمیت آن می‌پردازیم.
به گزارش هیچ یک _ منظومه عاشورایی ظهر روز دهم اثر زنده‌یاد قیصر امین‌پور از معدود آثار ادبی درباره قیام عاشورا برای نوجوانان است که پس از دهه‌ها، هنوز از درخشان‌ترین آثار ادبی در حوزه ادبیات عاشورایی و ادبیات کودک و نوجوان است.
منظومه «روز دهم» نه تنها یک شعر عاشورایی، بلکه سفری نوجوانانه به دل عاشورا و کربلا است. این اثر، با زبانی دلنشین و تصاویری زنده، مخاطب نوجوان را به دنیای عاشورا می‌برد و او را با ابعاد گوناگون این واقعه بزرگ تاریخی آشنا می‌کند. همانطور که خود قیصر گفته و نوشته است، روز دهم منظومه‌ای در رثای کودکانی است که در کربلا شهید شده‌اند؛ ۹ یا ۱۰ شهید کودک که هرکدام قصه‌ای دارند و ماجرایی. امین‌پور با دقیق شدن در منابع تاریخی و خواندن سرگذشت این کودکان و نحوه جنگ‌آوری و شهادت آنها در عاشورا، اثری پدید آورده که پس از هزار و خرده‌ای سال، می‌توان سیمای آن شهدای کودک و نوجوان را پیش چشم مخاطب و نسل نوجوان امروز گذاشت و سرشت و سرنوشت آنها را به مخاطبان امروز گره زد.
در این یادداشت، به بررسی ارزش‌های ادبی، ویژگی‌های محتوایی و اهمیت این اثر خواهیم پرداخت.
ارزش‌های ادبی؛ زبان، ساختار و نمادگرایی در روز دهم
اولین و مهم‌ترین ویژگی این کتاب، «زبان و سبک شعری» آن است. قیصر امین‌پور در «روز دهم» با انتخاب واژگان دقیق برای نسل نوجوان و تصاویر شاعرانه و پاک از عاشورا، فضایی ایجاد می‌کند که خواننده به راحتی می‌تواند با آن ارتباط برقرار کند. این زبان، هم ساده و هم عمیق است، و به خوبی احساسات و عواطف انسانی را منتقل می‌کند. به عنوان مثال، قیصر امین‌پور، در توصیف لحظات حساس و دردناک عاشورا به گونه‌ای می‌نویسد که خواننده حس می‌کند در آن لحظات حضور دارد و با شخصیت‌ها هم‌دردی می‌کند.
شورِ محشر بود
نوبتِ یک یار دیگر بود
خطی از مرز افق تا دشت می‌آمد
خط سرخی در میان هر دو لشکر بود
آن طرف، انبوه دشمن
غرق در فولاد و آهن بود
این طرف، منظومه‌ی خورشید ِروشن بود
دومین ویژگی «ساختار و فرم»، کتاب است. منظومه روز دهم به صورت یک روایت پیوسته و منسجم پیش می‌رود. امین‌پور در سال ۱۳۶۴ که جامعه و نیز ادبیات کودک و نوجوان ما بیشتر در قالب‌های کلاسیک سیر می‌کرد، قالب نیمایی را برای روایت کربلا انتخاب کرد. او با استفاده از وزن و قافیه نیمایی، هم امکان‌های سنتی شعر فارسی را به کار می‌گیرد و هم امکان‌های تازه‌یافت در قالب شعر نیمایی را بر سر دست می‌گیرد تا با مخاطب نوجوان گفتگو کند؛ همین جسارت باعث شده است منظومه روز دهم، نه تنها برای مخاطب آن زمان، بلکه برای مخاطب امروز هم مورد پسند و مناسب باشد.
در هر بیت یا هر فراز از روز دهم، یک داستان کوچک نهفته است که با دقت و ظرافت به تصویر کشیده شده است. این تصاویر کوچک، یا این روایت‌های کوچک، وقتی در کنار هم قرار می‌گیرند، یک تصویر کامل از صحنه کربلا پیش روی مخاطب می‌گذارد و او را آهسته آهسته به مغز و پیام و معنای اصلی کربلا رهنمون می‌کند:
این صدا از ماست!
این صدای زاده‌ی زهراست:
هست آیا یاوری ما را؟
ویژگی بعدی در روز دهم، استفاده مناسب و نه شعاری و کلیشه‌ای از «نمادگرایی و تصاویر شاعرانه» است. در این منظومه، نمادها و نشانه‌های مختلفی به کار رفته که هر کدام بار معنایی خاصی دارند. برای مثال، رنگ سرخ به عنوان نماد خون و فداکاری، و رنگ سبز به عنوان نماد امید و زندگی، به خوبی در انتقال معانی به یاری شاعر آمده است. سایه‌ها، خورشید، بیابان، رعد، آتشین و… کلماتی هستند که در فضاسازی از حال و هوای کربلا به کمک شاعر آمده‌اند و درک آنها نه تنها برای مخاطب نوجوان دشوار نیست، بلکه در فهم ماجرای کربلا به آنها کمک هم می‌کند.
ویژگی‌های محتوایی؛ ابعادی انسانی، اجتماعی و فلسفی روز دهم
همانطور که مشخص است، موضوع اصلی منظومه روز دهم، واقعه عاشورا، شهادت امام حسین (ع) و یاران با وفای ایشان است. امین‌پور با نگاهی عمیق به این واقعه، ابعاد انسانی و اجتماعی آن را بررسی می‌کند. او با توصیف احساسات شخصیت‌ها، از جمله ترس، شجاعت، عشق و فداکاری، عمق انسانی این واقعه را به تصویر می‌کشد. این امر باعث می‌شود که خواننده بتواند با شخصیت‌ها همذات‌پنداری کند و احساسات آنها را درک کند. پس آنچه در روز دهم مورد توجه است، «موضوع عاشورا و ابعاد انسانی آن» است که امین‌پور نسبت به آن بی‌توجه نبوده است. در ادبیات کودک و نوجوان، اگرچه دین و آئین و مذهب مهم است و می‌توان و باید به آن پرداخت، ولی بخشی از این ادبیات توجه به ابعاد انسانی اتفاقات و موضوعات است. از این نظر، روز دهم، بدون حرف‌های کلیشه‌ای و تکرارِ حرف‌های دینی و ردیف کردن ادبیات مذهبی، به دغدغه‌ها و احساسات و عواطف انسانی هم توجه کرده است.
امین‌پور در این منظومه، به ابعاد «اجتماعی و فلسفی واقعه عاشورا» نیز توجه ویژه‌ای دارد. او به سوالات بنیادی درباره زندگی، مرگ، عدالت و ظلم می‌پردازد و مخاطب نوجوان را به تفکر درباره این موضوعات دعوت می‌کند. این تأملات فلسفی، عمق بیشتری به اثر می‌بخشد و آن را از صرفاً یک روایت تاریخی فراتر می‌برد. اگرچه اثری برای نوجوانان است و ما در ادبیات نوجوان عادت کرده‌ایم حرف‌های کودکانه بزنیم و نوجوان‌ها را کودک و کوچک‌تر از آنچه که هستند بپنداریم، اما قیصر امین‌پور در روز دهم مخاطب نوجوان را جدی می‌بیند و او را در ابتدای یک مسیر طولانی و بزرگ و مهم می‌داند. بنابراین عجیب نیست که حرف‌های معرفتی و فلسفی خود را در قالب کلمات و تصاویر ساده شعر خود، به این نسل منتقل کند.
گفت: «تو فرزندِ آن مردی که لَختی پیش
خون او در قلب میدان ریخت!
هدیه از سوی شما کافی است!»
کودک ما گفت:
«پای من در جست و جوی جای پای اوست!
راه را باید به پایان برد!»
ویژگی بعدی، توجه به «احساسات و عواطف انسانی» در روز دهم است. امین‌پور با توصیف لحظات حساس و عاطفی، خواننده را به دنیای درونی شخصیت‌ها نزدیک می‌کند. این احساسات، نه تنها نشان‌دهنده عمق انسانی شخصیت‌ها هستند، بلکه ما را نیز به تفکر درباره احساسات خودمان وادار می‌کنند. به‌عنوان مثال، توصیف لحظات وداع یاران امام حسین (ع) با یکدیگر، احساساتی چون غم، ناامیدی و عشق را در دل خواننده زنده می‌کند. از آنجا که در مخاطب نوجوان، احساسات انسانی بخش زیادی از دغدغه‌ها و روابط را شکل می‌دهد، اثری که به این احساسات توجه داشته باشد، ناخودآگاه مورد توجه نوجوان‌ها نیز قرار می‌گیرد.
اهمیت منظومه روز دهم؛ جریان‌ساز، راوی فرهنگ عاشورا و معرفی آن به عنوان سبک زندگی
روز دهم به عنوان یک اثر شاخص در ادبیات معاصر ایران، تأثیر زیادی بر شاعران و نویسندگان بعد از خود گذاشته است. این منظومه نه تنها به عنوان یک اثر ادبی، بلکه به عنوان یک منبع الهام برای دیگر نویسندگان و شاعران شناخته می‌شود. بسیاری از شاعران معاصر، تحت تأثیر این اثر، به خلق آثار جدیدی در زمینه عاشورا و موضوعات اجتماعی پرداخته‌اند. بنابراین «تأثیرگذاری بر ادبیات معاصر» یکی از مهم‌ترین دلایل برای اهمیت این اثر است.
دومین اهمیت روز دهم، «حفظ فرهنگ عاشورایی و انتقال آن به نسل‌های جدید» است. این اثر به حفظ و ترویج فرهنگ عاشورایی کمک کرده و نسل‌های جدید را با مفاهیم عاشورا آشنا می‌کند. امین‌پور با استفاده از زبان شعر، توانسته است این فرهنگ را به شکلی جذاب و قابل فهم برای جوانان امروز ارائه دهد. این امر باعث می‌شود که ارزش‌های انسانی و اخلاقی عاشورا در ذهن و قلب نسل‌های آینده باقی بماند.
کودکی تنها به میدان رفت
تاکنون در هر کجا پیران،
کودکان را درس می‌دادند
اینک این کودک،
در دل میدان به پیران درس می‌آموخت!
همچنین «معرفی عاشورا به عنوان سبک زندگی» ویژگی مهم دیگری است که روز دهم به آن دست یافته است. روز دهم با توصیف وقایع عاشورا، آن هم از دریچه کودکان و نوجوانان، واقعه عاشورا را از دل تاریخ بیرون کشیده و آن را به عنوان یک سبک زندگی به مخاطب معرفی می‌کند. این اثر به ما یادآوری می‌کند که هنوز هم می‌توان از درس‌های عاشورا در زندگی روزمره استفاده کرد و به ارزش‌های انسانی پایبند بود. امین‌پور با این اثر، ما را به تفکر درباره مسئولیت‌های اجتماعی و انسانی‌مان دعوت می‌کند و به ما یادآوری می‌کند که هر یک از ما می‌توانیم در برابر ظلم و بی‌عدالتی ایستادگی کنیم. خنثی نبودن منظومه روز دهم و توانایی‌اش در زنده کردن روح عاشورایی در نسل مخاطب نوجوان، آن را به اثری مهم تبدیل می‌کند که همواره خوانش آن سبب افزایش انگیزه‌های دینی و انسانی و اخلاقی و انقلابی است.
در نهایت، «روز دهم» نه تنها یک شعر عاشورایی، بلکه یک دعوت به زندگی بهتر، انسانی‌تر و با ارزش‌تر است. اگرچه از زمان سرودن این شعر در سال ۱۳۶۴ سال‌ها می‌گذرد، اما هنوز یکی از بهترین آثار عاشورایی در ادبیات کودک و نوجوان است. خواندن روز دهم کمک می‌کند تا با درک ویژگی‌های این منظومه، مسیری تازه برای خلق آثار عاشورایی در حوزه ادبیات کودک و نوجوان باز کنیم و شاهد آثار به‌روز و خوبی در این زمینه باشیم.
