سد «پاشتان» در افغانستان مسیر آب رودخانه هری‌رود را مسدود کرده و باعث رسیدن سد دوستی به حجم مرده و تهدید زندگی بیش از ۲ میلیون نفر در ایران شده است.
یک‌سال پس از آنکه حکومت طالبان با آبگیری سد «پاشتان» مسیر طبیعی جریان آب به سمت سد «دوستی» را که یکی از مهم‌ترین منابع تامین آب مشهد و مناطق اطراف آن است، منحرف کرد حالا شرکت مدیریت منابع آب ایران اعلام کرده که سد دوستی به «حجم مرده» رسیده است؛ اتفاقی که زندگی بیش از ۲میلیون نفر را تهدید می‌کند.
ساخت سد «پاشتان» در نزدیکی شهر هرات افغانستان، بر یکی از سرشاخه‌های هری‌رود، موجب شده جریان طبیعی آب متوقف شود. این دومین سد مهمی است که افغانستان روی این رودخانه بنا کرده؛ حدود یک دهه پیش نیز سد «سلما» بر مسیر همین رود احداث و آبگیری شد. با توجه به اینکه آب هری‌رود از رودخانه‌های مرزی بین ایران، افغانستان و ترکمنستان است، این اقدامات موجب اخلال جدی در جریان طبیعی آب به سمت ایران و ترکمنستان شده است.
یک شرکت آذربایجانی با ۱۸ساعت کار روزانه توانست پروژه ساخت سد «پاشتان» در افغانستان را به مرحله آبگیری برساند. به گفته وزارت انرژی و آب دولت طالبان، پس از آبگیری این سد، ۱۳هزار هکتار زمین کشاورزی در مناطق اطراف آن سیراب خواهد شد اما «پاشتان» پایان ماجرای سدسازی افغانستان بر رودخانه هری‌رود نیست. پروژه‌های ساخت دو سد دیگر به نام‌های «تیرپُل» و «گفگان» نیز در دستور کار قرار دارند. این روند باعث نگرانی جدی در ایران شده چرا‌که هری‌رود منبع اصلی تامین آب شرب و کشاورزی در شرق کشور، به‌ویژه استان خراسان‌رضوی است.
حقوق آب همواره یکی از موضوعات تنش‌زا در روابط میان ایران و افغانستان بوده است. دو کشوری که با وجود بیش از ۹۰۰ کیلومتر مرز مشترک، نتوانسته‌اند به سازوکاری پایدار و منصفانه برای مدیریت منابع آبی مرزی، به‌ویژه رودخانه‌های هیرمند و هری‌رود، دست یابند.
تنش تاریخی آب ادامه دارد
این تنش تاریخی، نه‌تنها ریشه در کمبود منابع آبی منطقه دارد، بلکه به نبود توافقنامه‌های الزام‌آور، ضعف دیپلماسی آبی و بهره‌برداری‌های سیاسی از موضوع آب در افغانستان نیز مرتبط است.کارشناسان می‌گویند سدسازی افغانستان از این سیاست نشات می‌گیرد که آنها در تلاش برای قدرت‌نمایی برای همسایگان هستند. با افزایش سدسازی در خاک افغانستان، نگرانی‌ها در ایران نسبت به امنیت آبی، محیط‌زیست و معیشت ساکنان مناطق مرزی بیش از پیش افزایش یافته است.
ابوالفضل ظهره‌وند، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس هم در این رابطه به ایلنا گفته است که افغانستان مشکلات متعددی دارد و دشمنان ما از اهرم آب علیه ایران استفاده می‌کنند و به سدسازی روی رودهای مشترک جاری در این کشور از جمله هری‌رود که به سمت مشهد روانه می‌شود؛ کمک می‌کنند. به گفته وی، افغانستان به ظاهر عنوان می‌کند که با ما دوست است حتی از سیمان داخل ایران برای سدسازی روی رودهایی که به سمت ایران می‌آید؛ استفاده می‌کند اما در عمل علیه ما فعالیت دارد.
این عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس با تاکید براینکه ایران در شیوه آبیاری و استفاده از منابع آبی می‌تواند به افغان‌ها کمک کند، اظهار داشت: به جای سدسازی که کار بیهوده‌ای است می‌توانیم سیستم آبیاری این کشور را متحول کنیم و این به طرح و برنامه‌ای برمی‌گردد که سفارت ایران در این کشور اجرا کند ضمن اینکه منوط به وجود دولت مستقر و پاسخگو است، اکنون در این کشور دولت پاسخگو نداریم، بنابراین دشمنان از این فرصت استفاده می‌کنند و دست به اقداماتی می‌زنند که منافع ایران را از جمله در حوزه آب متاثر می‌کند.
کمک گرفتن از ترکمنستان
در شرایطی که افغانستان رسما به خواسته‌های ایران درباره حقابه ایران اقدام عملی انجام نمی‌دهد، دولت در تلاش است که از مسیر دیپلماسی این موضوع را حل‌وفصل کند. محمد جوانبخت، معاون وزیر نیرو اخیرا با اشاره به کاهش چشمگیر منابع آبی سد دوستی در تامین آب شرب شهر مشهد گفته است: کاهش یا به صفر رساندن برداشت غیرشرب کشور ترکمنستان از سد دوستی، می‌تواند در گذر از تابستان پیش‌رو کمک شایانی به ایران داشته باشد.به گفته او؛ به دنبال کاهش منابع آب سد دوستی، تامین آب شرب شهر مشهد با کاهش چشمگیری مواجه شده است و از معاون کمیته دولتی مدیریت آب ترکمنستان درخواست می‌شود تا برای افزایش برداشت طرف ایرانی و کاهش یا به صفر رساندن برداشت آب طرف ترکمنی از سد دوستی برای عبور از تابستان سال جاری همکاری کند.
در همین رابطه، ابوالفضل ظهره‌وند، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس درباره مدیریت آب از سوی ترکمنستان برای انتقال آب بیشتر به سمت ایران می‌گوید: این کشور رابطه خوبی با ایران دارد؛ می‌توان به شکلی تعامل کرد آبی را که وارد دریای خزر می‌شود؛ روانه ایران شود، می‌توان همکاری و برنامه‌ریزی کنیم و از این آب استفاده شود.
او اضافه کرد: اکنون آمریکا برای تغییر در ژئوپلیتیک منطقه روی آبی که از تاجیکستان به سمت ترکمنستان و دریای خزر روانه می‌شد کانال آبی بزرگی به نام «قوش‌تپه» احداث کرده که در زمین‌های لم‌یزرع این منطقه تغییرات ایجاد کنند و پشتون‌ها را از جنوب و پاکستان به شمال افغانستان منتقل کنند این حرکت روی دبی آب جیحون که وارد ازبکستان و ترکمنستان می‌شد در کل ظرفیت آبی ترکمنستان تاثیر گذاشته است اما تاکنون کسی نسبت به این موضوع واکنشی نشان نداده است.
وی درباره همکاری آبی کشورهایی مثل ترکمنستان و تاجیکستان و ایران برای مذاکره و حل‌وفصل موضوعات آبی با افغان‌ها گفت: موضوعات آبی به این شکل حل‌وفصل نمی‌شود مگر اینکه روابط گسترده و عمیق با یک دولت پاسخگو در افغانستان داشته باشیم که در سایه همکاری بتوان از ذخایر آبی این کشور به صورت موثر بهره‌برداری کرد.
به گفته او، در مجموع ما باید در کشور خودمان مترصد تامین آب پایدار داخلی باشیم و نیاز است مثل شبکه برق؛ شبکه سراسری آب را داخل کشور شکل دهیم، از آب خزر و عمان استفاده کنیم، آب‌شیرین‌کن‌ها را توسعه دهیم، اصلاح سیستم آبیاری در حوزه کشاورزی را در دستور کار قرار دهیم، آب‌های سطحی را جمع‌آوری کنیم، سدهایی که شاید آورده زیادی ندارند و سبب خشکی بیشتر در پایین‌دست شده را از مدار خارج کنیم، یعنی اگر مدیریت آب ملی را یک بار برای همیشه چاره‌اندیشی و سرمایه‌گذاری کنیم مساله حل می‌شود؛ در غیراین صورت از افغانستان و این مناطق، آبی به‌دست نمی‌آید که مشکل ما را حل کند، باید تغییراتی در داخل ایجاد کرده و برای آب پایدار درون‌سرزمینی چاره‌اندیشی کنیم.
