در میان جاذبه‌های بی‌شمار آذربایجان شرقی، گوهری پنهان وجود دارد که کمتر کسی از آن خبر دارد. روستای «حیله‌ور»، با معماری منحصربه‌فرد دستکند و آب و هوای خنک و مطبوع، همچون نگینی در دل این استان می‌درخشد.
گروه هیچ یک زندگی – شاید باورتان نشود، اما در همسایگی روستای تاریخی کندوان با معماری منحصربه‌فردش، گوهری ناشناخته به نام «حیله‌ور» پنهان شده است. این روستای زیرزمینی مرموز، در دل آذربایجان شرقی، با خانه‌های مخفی در میان رسوبات آتشفشانی، رازهای بسیاری را در خود جای داده است. در حالی که کندوان در استان آذربایجان شرقی هر ساله پذیرای گردشگران فراوانی است، کمتر کسی نام «حیله‌ور» را شنیده یا آن را دیده است. این روستای شگفت‌انگیز که در دو کیلومتری کندوان واقع شده، هنوز به طور تخصصی مورد کاوش باستان‌شناسی قرار نگرفته و همین امر باعث شده تا حدس و گمان‌های زیادی درباره تاریخچه و نحوه ساخت آن وجود داشته باشد.
با ما همراه شوید تا به این نگین پنهان سفر کنیم و از خنکای دلپذیر و تاریخ غنی آن لذت ببریم.
در منطقه آذربایجان روستاهای متعددی وجود دارد که با معماری دستکند و در دل صخره‌ها ایجاد شده است. روستای صور در شهرستان بناب، معبد مهرپرست ورجوی در شهر مراغه و روستای کندوان در شهر اسکو از این دست هستند. روستای حیله‌ور اما فراتر از یک مقصد گردشگری، تجربه‌ای بکر از تاریخ و طبیعت را به گردشگران هدیه می‌دهد. «حیله‌ور» نه تنها پناهگاهی خنک در گرمای تابستان است، بلکه گنجینه‌ای از فرهنگ و معماری کهن را در خود جای داده است.
روستای تاریخی «حیله‌ور» در شمال شهر اسکو و در ۴۴ کیلومتری شهر تبریز و ۲ کیلومتری شمال کندوان واقع شده است. اثر معماری این دهکده در پای یکی از ارتفاعات شمال‌غربی مجموعه آتش فشانی سهند کنده شده و بنابه دلایل متعدد از اهمیت و موقعیت ویژه‌ای برخوردار بوده است.روستای متروکه حیله‌ور که از آثار ملی آذربایجان‌شرقی است در مرداد سال ۱۳۸۴ با شماره ۱۲۶۲۲ در فهرست میراث‌ملی کشور به ثبت رسیده است.
این روستا در نگاه نخست قابل مشاهده نیست و از چشم‌های مردمان پنهان مانده است. اما اگر جزو افرادی باشید که به محیط اطرافشان دقت زیادی می‌کنند، در حالی که در مسیر اسکو به کندوان پیش می‌روید، در کنار جاده چشم‌تان به حفره‌های متعدد در زمین خواهد خورد که اگر کمی کنجکاوی به خرج دهید و از نزدیک آنها را ببینید، متوجه چیزی حیرت‌انگیز می‌شوید! این حفره‌ها، خانه‌های مدفون روستای تاریخی و شگفت‌انگیز حیله‌ور هستند؛ روستایی خاموش و متروک و پر از سکوت و تنهایی که روزگاری محل زندگی افراد زیادی بوده است.
روستای حیله‌ور در ۴۴ کیلومتری شهر تبریز، ۱۸ کیلومتری شهر اسکو و 2 کیلومتری روستای کندوان قرار گرفته است.
چرا به این روستا حیله ور می‌گویند؟
روستای «حیله‌ور» در آذربایجان شرقی، یک معماری دستکند زیرزمینی است که خانه‌هایش به شکل زاغه‌هایی زیبا در دل زمین کنده شده‌اند. نام «حیله‌ور» به دلیل استتار و پنهان‌بودن خانه‌ها از دید بیگانگان، و شاید هم به خاطر حیله‌ای برای دور کردن دشمنان، به این روستا اطلاق شده است. گفته می‌شود اهالی در زمان حمله دشمنان به کندوان، در این غارها پنهان می‌شدند. خانه‌های حیله‌ور به قدری مخفی هستند که حتی از نزدیک هم به سختی قابل مشاهده‌اند و همین موضوع بر شگفتی آن می‌افزاید.
قدمت دقیق این روستا هنوز مشخص نیست، اما بر اساس سفال‌های کشف‌شده، احتمالاً از قرن ۷ تا ۱۲ هجری قمری (دوره ایلخانی تا صفوی) در آن زندگی جریان داشته است. وجود یک گورستان باستانی در نزدیکی روستا نیز قدمت تاریخی حیله‌ور را تأیید می‌کند.
چرا «حیله ور» متروکه شده؟
علیرغم جذابیت‌های فراوان، دلایل متروکه شدن روستای حیله‌ور هنوز در هاله‌ای از ابهام قرار دارد. تحقیقات جامعی در این زمینه صورت نگرفته و مشخص نیست که آیا ساکنان حیله‌ور، قبل از مهاجرت به کندوان، سکونت دائمی در این روستا داشته‌اند یا صرفاً به صورت فصلی در آن زندگی می‌کرده‌اند. جمعیت ساکن در این روستا نیز نامعلوم است.
با این وجود، فرضیه‌هایی در این خصوص مطرح شده است. یکی از محتمل‌ترین دلایل متروکه شدن حیله‌ور، حمله مغولان در قرن هفتم هجری قمری است. ساکنان روستا، برای حفظ جان خود، به صخره‌های دفاعی کندوان پناه برده و با الهام از تجربه کندن خانه در دل زمین، این بار در صخره‌ها به ساخت و ساز پرداخته و روستای کندوان را بنا نهاده‌اند.
فرضیه دیگر، به خشک شدن یک گودال آب که منبع اصلی آب روستا بوده، بازمی‌گردد. همانطور که معماری حیله‌ور نشان می‌دهد، زندگی انسان و دام در این روستا در هم تنیده بوده است. کاوشگران در پی یافتن شباهت‌های بیشتر بین حیله‌ور و کندوان هستند و این گمان را تقویت می‌کنند که کوچ احتمالی ساکنان حیله‌ور به کندوان، علت اصلی متروکه شدن این روستا بوده است.
مدفون‌شدن ۱۴۵ خانه زیرزمینی
مردمان روستای حیله‌ور، خانه‌های خود را با استفاده از رسوبات آتشفشانی، به شکلی زاغه‌مانند در دل زمین حفر کرده‌اند. برآورد می‌شود که این روستا حدود ۲۰۰ خانه دستکند داشته، اما متأسفانه بسیاری از آنها، یعنی حدود ۱۴۵ خانه، به دلیل موقعیت جغرافیایی روستا در بخش پایینی دامنه کوه و در معرض سیلاب‌ها، زیر گل و لای مدفون شده‌اند. این موقعیت باعث شده تا در فصول بارندگی، آب وارد خانه‌ها شده و به مرور زمان آنها را پر از گل و لای کند.
با این حال، سازمان میراث فرهنگی تا کنون ۵۵ خانه را از زیر خاک بیرون آورده و برای بازدید عموم آماده کرده است. این اقدام نشان می‌دهد که حیله‌ور پتانسیل زیادی برای تحقیقات آینده در حوزه‌های معماری، جامعه‌شناسی، مردم‌شناسی و باستان‌شناسی دارد و در آینده می‌تواند به محلی برای پژوهش‌های عمیق‌تر تبدیل شود تا زوایای پنهان این روستای منحصر به فرد بیش از پیش آشکار گردد.
معماری هوشمندانه زاغه ها
معماری روستای زیرزمینی حیله‌ور، نمونه‌ای از هوشمندی در بهره‌گیری از شرایط طبیعی است. طراحی زاغه‌ها به گونه‌ای است که در زمستان، فضای داخلی گرم و مطبوع بوده و در تابستان، از نفوذ هوای گرم بیرون جلوگیری می‌کند و هوای خنکی را به ساکنان هدیه می‌دهد. این ویژگی‌ها زندگی در خانه‌های زیرزمینی را امکان‌پذیر ساخته و فضاهایی مانند اتاق، آشپزخانه و انباری را در دل خود جای داده است.
شواهد نشان می‌دهد که ساکنان حیله‌ور به کشاورزی و دامداری مشغول بوده‌اند. وجود آخور یا اصطبل در کنار خانه‌ها، که برای نگهداری حیوانات در فصول سرد ساخته شده، گواهی بر این مدعاست. همچنین، کشف تنور در داخل برخی از واحدها نشان می‌دهد که از این فضاها برای پخت و پز و احتمالاً به عنوان سیستم گرمایشی استفاده می‌شده است. فرش‌بافی، گلیم‌بافی و ورنی‌بافی نیز از دیگر هنرهای رایج در میان مردمان این دیار بوده که متأسفانه، با متروکه شدن روستا، این صنایع دستی نیز به فراموشی سپرده شده‌اند.
آب و هوای روستای حیله‌ور
روستای حیله‌ور، واقع در استان آذربایجان شرقی، از آب و هوایی مشابه با این منطقه برخوردار است. آذربایجان شرقی دارای آب و هوای کوهستانی و نسبتاً بکر است. میزان بارندگی در این استان به نسبت شهرهای مرکزی ایران بیشتر بوده و همین امر سبب رویش گونه‌های گیاهی متنوع به صورت خودرو در منطقه شده است. رطوبت هوا نیز در این ناحیه چندان بالا نیست.
در فصل بهار، حیله‌ور و نواحی اطراف آن، آب و هوایی دلپذیر و طبیعتی چشم‌نواز دارند. تابستان‌ها هوا گرم می‌شود، اما گرمای آن به شدت شهرهای مرکزی ایران یا تهران نمی‌رسد و همچنان قابل تحمل است. با فرارسیدن پاییز، هوا رو به سردی می‌گذارد و زمستان‌های حیله‌ور، با سرمای شدید و پوشیده شدن زمین از برف، چهره‌ای سپید به خود می‌گیرد. این ویژگی‌های آب و هوایی، در کنار موقعیت جغرافیایی خاص روستا، تجربه‌ای منحصر به فرد را برای بازدیدکنندگان رقم می‌زند.
پوشش گیاهی و جانوری روستای حیله‌ور
روستای حیله‌ور، با وجود جاذبه‌های تاریخی و معماری منحصربه‌فرد خود، از نظر پوشش گیاهی فقیر بوده و طبیعتی نسبتاً خشک دارد. به همین دلیل، از منظر جلوه‌های طبیعی، آن‌چنان مورد توجه گردشگران قرار نگرفته است. پوشش گیاهی این منطقه محدود به چند درخت انگشت‌شمار در مقابل روستا و بوته‌های کوچکی است که به صورت پراکنده روییده‌اند.
با این حال، موقعیت مکانی حیله‌ور، فرصت بازدید از سایر جاذبه‌های گردشگری اطراف را فراهم می‌کند. در سال‌های اخیر، این روستای قدیمی به یکی از نقاط مورد توجه گردشگران شهر تبریز تبدیل شده است و در نزدیکی آن، روستاها و مناطق دیدنی متعددی وجود دارند که بازدید از آنها می‌تواند تجربه‌ای به‌یادماندنی را رقم بزند. از جمله این مناطق می‌توان به روستای حماملو در شهرستان ورزقان، روستای اشتبین، روستای پلکانی توته‌خانه در بناب و جنگل‌های ارسباران اشاره کرد.
بهترین زمان سفر به روستای حیله‌ور
روستای حیله‌ور، به دلیل طبیعت نسبتاً خشک و فقر پوشش گیاهی، به اندازه سایر مناطق سرسبز، مورد توجه گردشگران قرار نگرفته است. با این حال، این روستا در سال‌های اخیر به یکی از جاذبه‌های گردشگری نزدیک تبریز تبدیل شده و موقعیت مکانی آن، امکان دسترسی به سایر مناطق دیدنی اطراف را فراهم می‌کند.
در خصوص زمان سفر به حیله‌ور باید گفت که این روستا در اغلب اوقات سال خلوت است و بازدید از آن رایگان است. با پارک کردن خودرو در کنار جاده، می‌توان به راحتی از خانه‌های جالب و عجیب روستا بازدید کرد. با این وجود، به دلیل زمستان‌های بسیار سرد، سفر به حیله‌ور در این فصل توصیه نمی‌شود. بهترین زمان برای بازدید از این روستا، فصل بهار است که هوا بسیار مطبوع و خنک بوده و فرصت مناسبی برای گشت و گذار در منطقه فراهم می‌شود.
